ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ και ΣΑΛΟΥΣΤΙΟΣ «ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ»

..

Ορκωμοσία Κοινοβουλίου
Ορκωμοσία Κοινοβουλίου

.

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ  και  ΣΑΛΟΥΣΤΙΟΣ

 Π  ο  λ  ι  τ  ε  ύ  μ  α  τ  α

.

 Εισαγωγή, μετάφραση,

σχόλια και παραρτήματα:

Αθανάσιος Α. Τσακνάκης

Φιλόλογος – Θεολόγος

 Ξάνθη  2012

 

«Όσοι εκπαιδεύουν τους ιδιώτες, αυτούς μόνον ωφελούν. Αν, όμως, κάποιος προέτρεπε τους κυβερνήτες τού πλήθους να γίνουν ενάρετοι, θα ωφελούσε και τους δύο: και τους δυνάστες και τους υπηκόους τους…».

ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ, Περί Βασιλείας,

«Γι’ αυτό, λοιπόν, όσοι θεσπίζουν νόμους και γραπτούς κανόνες γιά οτιδήποτε, το δεύτερο, που πρέπει να κάνουν μετά από αυτό, είναι να μην αφήνουν ούτε άτομο ούτε σύνολο ατόμων να κάνει κάτι ενάντια σ’ αυτούς…».

ΠΛΑΤΩΝ, Πολιτικός,

«Λένε ότι ο λύκος δεν κρατιέται από τ’ αυτιά, αλλά τον λαό και την πόλη πρέπει κυρίως από τ’ αυτιά να τους οδηγούμε και όχι όπως μερικοί, αγύμναστοι στον λόγο, που αναζητούν λαβές άμουσες και άτεχνες μέσα στο πλήθος, και το σύρουν από τις κοιλιές με τις διασκεδάσεις και με τις χρηματικές παροχές, ή προετοιμάζουν πυρρίχιους χορούς και θεάματα με μονομάχους, πάντοτε δημαγωγώντας ή μάλλον δημοκοπώντας…».

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, Πολιτικά Παραγγέλματα.

«Οι αρετές προέρχονται από την ορθή πολιτεία, την καλή ανατροφή και την παιδεία. Οι κακίες προέρχονται από τ’ αντίθετα…»..

 

ΣΑΛΟΥΣΤΙΟΣ, Περί Θεών και Κόσμου

,

Πρόλογος

 

 

«Φαίνεται, λοιπόν, ότι – εάν υπάρξει πόλη αγαθών ανθρώπων – θα ήταν αντικείμενο διαμάχης η μη ανάληψη τής εξουσίας, όπως τώρα είναι η ανάληψη τής εξουσίας».

Πλάτων

Η ασχολία των Ελλήνων στοχαστών με την πολιτική και τα είδη των πολιτευμάτων είναι μία από τις αρχαιότερες επιδόσεις που χαρακτηρίζουν το ελληνικό έθνος. Η ενεργός ενασχόληση τής συντριπτικής πλειοψηφίας τού ελληνικού λαού με τα «κοινά» – μέσα στα πλαίσια οποιουδήποτε πολιτεύματος και κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες – είναι ακόμη μία πανάρχαια επίδοση, γιά την οποία διακρίνεται το ελληνικό έθνος. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα δύο προαναφερθέντα δεδομένα, εύκολα κατανοούμε γιατί στα απέραντα πατρώα εδάφη τού Ελληνισμού, σε όλη την διάρκεια τής μακραίωνης ιστορίας του, εμφανίστηκαν, εφαρμόστηκαν, εξελίχθηκαν, υποχώρησαν και κατέρρευσαν – και μέχρι σήμερα ακολουθούν την ίδια πορεία – όλα τα γνωστά είδη των πολιτευμάτων, ενώ η καταγεγραμμένη πολιτική σκέψη, διδασκαλία και εμπειρία των αρχαίων Ελλήνων στοχαστών επηρέασε και συνεχίζει να επηρεάζει αποφασιστικά κάθε άνθρωπο που έρχεται σε επαφή έστω και με μόνον μία, απλή όψη τής πολιτικής.

Στο ανά χείρας βιβλίο θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε αναλυτικά δύο ευσύνοπτα πολιτικά κείμενα. Το πρώτο, κατά σειρά, είναι τού Πλουτάρχου και το δεύτερο τού Σαλούστιου. Ήδη από αυτό το σημείο εφιστούμε την προσοχή τού αναγνώστη στα ακόλουθα: (α) στην διαφορετική και ενίοτε αντικρουόμενη πολιτική ορολογία που χρησιμοποιούν οι δύο στοχαστές και (β) στην διαφορετική σκοπιά από την οποία εξετάζουν τα πολιτικά φαινόμενα. Πίσω, όμως, από την ορολογία και την αφορμή τής συγγραφής των δύο κειμένων διαφαίνεται η ανήσυχη σκέψη των αληθινών και μεγάλων φιλοσόφων, οι οποίοι δικαιολογημένα αρνούνται να δεχτούν την ύπαρξη ενός «παντοτινά καλύτερου πολιτεύματος» ή μίας διακυβέρνησης «που ασκείται από τους πολλούς» ή μίας «μονίμως δίκαιης πολιτείας». Είναι σημαντικό, λοιπόν, να λάβουμε από τα δύο κείμενα την αφορμή που θα μας οδηγήσει να επανεξετάσουμε τις αφελείς απόψεις, μέσα από τις οποίες έχουμε εθιστεί να αντιμετωπίζουμε τα φαινόμενα τής πολιτικής και των πολιτευμάτων. Η πολιτική, εξάλλου, κατά τον Πλάτωνα, είναι η «τέχνη τού εφικτού». Η πολυδιαφημισμένη «κατάκτηση τού ανέφικτου» είναι μία απλή (οφθαλμ-) απάτη.

Αθανάσιος Α. Τσακνάκης

 

Πλούταρχος ο Χαιρωνεύς

  

Ο «θείος» και «ιερός» Πλούταρχος υπήρξε διακεκριμένος θεολόγος, καταξιωμένος βιογράφος και σημαντικός ακαδημαϊκός φιλόσοφος των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Γεννήθηκε στην Χαιρώνεια τής Βοιωτίας, γύρω στο 46 μ.Χ., μέσα σε αριστοκρατική και καλλιεργημένη οικογένεια. Σπούδασε στην Αθήνα, κοντά στον φιλόσοφο Αμμώνιο, που ήταν αιγυπτιακής καταγωγής κ’ εκείνη την εποχή διηύθυνε την πλατωνική Ακαδημία.

Μετά το πέρας των σπουδών του ταξίδεψε στην Ασία, στην Αίγυπτο και στην Ιταλία, μελετώντας τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις, τον πολιτισμό και την θρησκεία διαφόρων λαών. Κατά την διαμονή του στην ακμάζουσα Ρώμη ήρθε σε επαφή με σημαντικές προσωπικότητες εκείνης τής εποχής – πιθανόν και με τους ίδιους τους αυτοκράτορες Τραϊανό και Αδριανό – δημιούργησε αξιόλογες φιλίες και απέκτησε το αξίωμα τού «Ρωμαίου Πολίτη».

Παρά τον έντονο κοσμοπολιτισμό τής εποχής του, ο οποίος επηρέαζε γρήγορα, εύκολα και βαθύτατα τους ανθρώπους τής κοινωνικής τάξης του, ο Πλούταρχος προτιμούσε πάντοτε την διαμονή στην πατρική γη, στην οποία επέστρεφε με ιδιαίτερη χαρά και παρέμενε γιά μεγάλα χρονικά διαστήματα, μέχρι τον θάνατό του, ο οποίος συνέβη γύρω στο 120 μ.Χ. Στην αγαπημένη του Χαιρώνεια νυμφεύτηκε και την Τιμοξένα, η οποία τού χάρισε πέντε παιδιά.

Πέρα από την συγγραφική ενασχόλησή του, σπουδαία ήταν η ενεργός συμμετοχή του στα κοινά τής πόλης του, όπου κατά καιρούς αναλάμβανε διάφορα δημόσια αξιώματα («Πρεσβευτής», «Επώνυμος Άρχοντας»), καθώς επίσης και υψηλά ιερατικά καθήκοντα πανελληνίου χαρακτήρα («Ιερέας τού Πυθίου Απόλλωνα»).

Πολλά σε αριθμό και ιδιαιτέρως αξιόλογα σε ποιότητα είναι τα μέχρι σήμερα σωζόμενα έργα του, τα οποία υπολογίζεται ότι αποτελούν περίπου το ένα τρίτο τής συνολικής πνευματικής παραγωγής του, γεγονός που τον κατατάσσει μεταξύ των πολυγραφότερων Ελλήνων. Η γλώσσα του διακρίνεται γιά τις ίσες αποστάσεις που κρατά ανάμεσα στον αττικισμό και στην ελληνιστική κοινή, ενώ το συγγραφικό ύφος του είναι ήπιο και ευχάριστο, αν και ο γραπτός λόγος του ενίοτε γίνεται ιδιαίτερα αναλυτικός και υπέρ το δέον κοσμημένος.

 «Περί μοναρχίας και δημοκρατίας και ολιγαρχίας» 

 

α΄. «Ηθικά»

Το πλουσιότατο έργο τού Πλουτάρχου χωρίζεται σε δύο συλλογές: τους «Παράλληλους Βίους» και τα «Ηθικά». Οι «Παράλληλοι Βίοι» είναι κείμενα με βιογραφικό και ταυτόχρονα ιστορικό περιεχόμενο, οπότε δικαιολογούν απολύτως την ονομασία αυτής τής συλλογής. Στα «Ηθικά», όμως, όπου συμπεριλαμβάνονται όλα τα λοιπά συγγράμματα τού Πλουτάρχου, το περιεχόμενο είναι φιλοσοφικό, ιστορικό, θεολογικό, διδακτικό, παραμυθητικό, προτρεπτικό ή άλλου είδους. Η ονομασία – η οποία δόθηκε από μεταγενέστερους φιλολόγους – δεν αποδίδει επιτυχώς το σύνολο των έργων τής συλλογής, αλλά έχει διατηρηθεί γιά ιστορικούς και φιλολογικούς λόγους. Στα «Ηθικά» συναντούμε επιστολές, διατριβές, πραγματείες, συλλογές αποφθεγμάτων και άλλα είδη τού γραπτού λόγου. Μεταξύ των περιορισμένης έκτασης πραγματειών συγκαταλέγεται και το ανά χείρας κείμενο.

β΄. «Περί μοναρχίας και δημοκρατίας και ολιγαρχίας»

Το «Περί μοναρχίας και δημοκρατίας και ολιγαρχίας» έργο τού Πλουτάρχου είναι μία πραγματεία πολιτικού περιεχομένου με εμφανείς φιλοσοφικές επιρροές από την πλατωνική διδασκαλία. Σημαντικές είναι οι πρώτες παράγραφοι, όπου αναλύονται οι διάφορες έννοιες τού αρχαιότατου και πολύσημου όρου «πολιτεία», συνοδευόμενες από ενδιαφέροντα παραδείγματα. Στην συνέχεια γίνεται αναφορά στις «γενικότερες μορφές πολιτευμάτων», καθώς και στις «παρεκτροπές» και «υπερβολές» τους. Η προτελευταία παράγραφος είναι αφιερωμένη στην «επιλογή» και «χρήση» των πολιτευμάτων, ενώ στην τελευταία παράγραφο ο Πλούταρχος κάνει λόγο γιά τις προσωπικές πολιτικές προτιμήσεις του.

γ΄. Ο σκοπός τής συγγραφής τής πραγματείας

Το έργο φαίνεται να διακατέχεται περισσότερο από διδακτική παρά από φιλοσοφική διάθεση. Σκοπός τού συγγραφέα είναι να προβάλει τις μορφές των πολιτευμάτων, να τονίσει τις βασικές διαφορές τους, να προσδιορίσει την χρησιμότητα καθενός απ’ αυτά, να τα αξιολογήσει και τελικά να τα ιεραρχήσει. Ο Πλούταρχος απευθύνεται στους μελλοντικούς πολιτικούς, επιθυμώντας να τους προετοιμάσει γιά το δύσκολο αλλά και επικίνδυνο λειτούργημά τους. Από την ανάγνωση τού κειμένου γεννιέται η υποψία ότι αυτό μπορεί να αποτελεί είτε προσχέδιο είτε περίληψη εκτενέστερου συγγράμματος, το οποίο δεν έχει διασωθεί.

δ΄. Η παρούσα έκδοση

Η νεοελληνική μετάφραση τού αρχαίου συγγράμματος, η οποία προτείνεται στην παρούσα έκδοση, πραγματοποιήθηκε με βάση το στερεότυπο κείμενο των εκδόσεων «Les Belles Lettres». Σκοπός της είναι – στο μέτρο τού ευλόγως δυνατού – να διατηρήσει την βασική πολιτική ορολογία, να διασώσει την φιλοσοφική δομή και να διαφυλάξει την επικοινωνιακή ποιότητα τού πρωτοτύπου, χωρίς να προδίδει τις ανεξάντλητες εκφραστικές δυνατότητες τής νέας ελληνικής γλώσσας.

 

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ  Ο  ΧΑΙΡΩΝΕΥΣ

 

«Ηθικά»

 

«Περί μοναρχίας και δημοκρατίας και ολιγαρχίας»

Εισάγοντας ο ίδιος, σε αυτό εδώ το δικαστήριο*, την διάλεξη που εχθές παρουσίασα σ’ εσάς, νόμισα ότι άκουσα – όντας ξύπνιος και όχι ονειρευόμενος – την πολιτική αρετή να μου λέει ότι «συγκροτήθηκε χρυσό θεμέλιο γιά τα ιερά άσματα*», και αυτό είναι ο λόγος που τίθεται ως βάση γιά να προτρέψει και να διεγείρει την συμμετοχή στην πολιτική. «Εμπρός τώρα, ας τειχίσουμε*» οικοδομώντας κατά την προτροπή την οφειλόμενη διδασκαλία. Σε όποιον έχει αποδεχτεί την προτροπή και την τάση γιά χειρισμό των δημοσίων πραγμάτων, οφείλεται, λοιπόν, ν’ ακούσει στην συνέχεια και να λάβει πολιτικά παραγγέλματα, τα οποία – εάν τα χρησιμοποιήσει, στο μέτρο τού ανθρωπίνως δυνατού – θα ωφελήσει τον λαό, τακτοποιώντας τις προσωπικές του υποθέσεις με ασφάλεια και με δίκαια τιμή μαζί. Αυτό, λοιπόν, που είναι προϋπόθεση των μελλοντικών και συνέπεια των προηγουμένων λόγων, είναι να σκεφτούμε ποιά είναι η άριστη πολιτεία*.

Όπως ακριβώς, λοιπόν, είναι πολλοί οι βίοι των ανθρώπων, έτσι και η «πολιτεία» είναι βίος τού λαού, ώστε είναι αναγκαίο να λάβουμε την άριστη «πολιτεία». Ή αυτή – ανάμεσα σε όλες – θα επιλέξει ο πολιτικός, ή όποια από τις υπόλοιπες τής ομοιάζει περισσότερο, εάν είναι αδύνατον να επιλέξει την ίδια.

Λέγεται, όμως, «πολιτεία» και η συμμετοχή στα δίκαια τής πόλης, όπως όταν λέμε ότι οι Μεγαρείς ψήφισαν την απονομή «πολιτείας» στον Αλέξανδρο, ο οποίος γέλασε τότε με την σπουδή τους, αλλά εκείνοι τού είπαν ότι παλαιότερα είχαν ψηφίσει την απονομή «πολιτείας» μόνον γιά τον Ηρακλή, και μετά από εκείνον γιά τον Αλέξανδρο. Τότε τους θαύμασε και αποδέχτηκε το ψήφισμα θεωρώντας ότι η αξία βρισκόταν στην σπανιότητα* τής πράξης.

«Πολιτεία» λέγεται και ο βίος τού πολιτικού άνδρα, εκείνου που ασχολείται με τα κοινά. Έτσι, λοιπόν, επαινούμε την «πολιτεία» τού Περικλή* και τού Βίαντα*, ενώ ψέγουμε την «πολιτεία» τού Υπέρβολου* και τού Κλέωνα*. Μερικοί, πάλι, ονομάζουν «πολιτεία» και μία εύστοχη ως προς τα κοινά και λαμπρή πράξη, όπως την προσφορά χρημάτων, την λύση ενός πολέμου, την εισήγηση ενός ψηφίσματος. Γι’ αυτό, λοιπόν, σήμερα λέμε ότι ο δείνα «πολιτεύεται», εάν τύχει να επιτελέσει κάποια απαραίτητη δημόσια πράξη.

repoush_voulh_1[1]Εκτός απ’ όλα τούτα, «πολιτεία» επίσης λέγεται η τάξη και η κατάσταση μιάς πόλης που διοικεί τις πράξεις της. Γι’ αυτό λένε ότι τρεις είναι οι «πολιτείες», η μοναρχία* και η ολιγαρχία* και η δημοκρατία*, τις οποίες και ο Ηρόδοτος* συγκρίνει στο τρίτο βιβλίο τής Ιστορίας του. Αυτές θεωρούνται οι γενικότερες μορφές πολιτευμάτων, επειδή στις άλλες – όπως ακριβώς συμβαίνει στις μουσικές κλίμακες, όταν οι πρώτοι φθόγγοι χαλαρώνουν ή επιτείνονται – συμβαίνουν παρακρούσεις ή παραφθορές κατ’ έλλειψη ή καθ’ υπερβολή. Αυτές οι μορφές πολιτευμάτων, οι οποίες απέκτησαν και περισσότερη και μεγαλύτερη δύναμη κατά την διακυβέρνηση, έλαχαν στα έθνη, ώστε οι Πέρσες* πήραν την απόλυτη και ανυπεύθυνη βασιλεία, οι Σπαρτιάτες* την αριστοκρατική και απλή ολιγαρχία, ενώ οι Αθηναίοι* την αυτόνομη και άκρατη δημοκρατία. Όταν αυτές οι μορφές αποτύχουν, προκύπτουν παρεκτροπές και υπερβολές, εκείνες που ονομάζονται τυραννίες* και δυναστείες* και οχλοκρατίες*, όταν δηλαδή – αντίστοιχα – η βασιλεία τίκτει εντός αυτής την ύβρη και την ανυπευθυνότητα, η ολιγαρχία την αλαζονεία και την αυθαιρεσία, η δημοκρατία την αναρχία, η ισότητα την αμετρία*, και όλες μαζί την ανοησία.

Όπως ακριβώς, λοιπόν, ο κάτοχος τής αρμονίας και τής μουσικής θα χρησιμοποιήσει αρμονικά καθένα όργανο και θα το προσαρμόσει τεχνικά – κρούοντας το καθένα λογικά, δηλαδή έτσι όπως εκ φύσεως καθένα τους ηχεί μελωδικά – και θα χρησιμοποιήσει ως σύμβουλό του τον Πλάτωνα*, παραμερίζοντας τις πηκτίδες* και σαμβύκες* και τα πολύφθογγα ψαλτήρια* και τους βαρβίτους* και τα τρίγωνα*, προτιμώντας την λύρα* και την κιθάρα*, με τον ίδιο τρόπο και ο πολιτικός άνδρας θα μεταχειριστεί σωστά την λακωνική και την λυκούργεια ολιγαρχία, συναρμόζοντας τον εαυτό του με τους ισοδύναμους και αντάξιούς του άνδρες, χρησιμοποιώντας την ήρεμη επιβολή. Σωστά επίσης θα μεταχειριστεί την πολύφθογγη και πολύχορδη δημοκρατία, άλλοτε χαλαρώνοντας και άλλοτε επιτείνοντας τα πολιτικά θέματα, χαλαρώνοντας τις χορδές στην κατάλληλη στιγμή, και αμέσως κρατώντας τις ρωμαλέα και πάλι, γνωρίζοντας καλά πώς ν’ αντισταθεί και πώς να μην ενδώσει.

Αν, ωστόσο, του δινόταν η δυνατότητα επιλογής πολιτεύματος – όπως ακριβώς θα επέλεγε μουσικό όργανο – θα πειθόταν από τον Πλάτωνα και δεν θα επέλεγε κάποιο άλλο, παρά την μοναρχία, το μόνο πολίτευμα που δύναται αληθώς να υποστηρίξει εκείνον τον τέλειο και ορθό τόνο τής αρετής και να μην του επιτρέψει να συμβιβαστεί ούτε με την ανάγκη ούτε με την χρησιμοθηρία. Κατά κάποιον τρόπο, τα άλλα πολιτεύματα εξουσιάζονται από τον πολιτικό, αλλά και τον εξουσιάζουν, καθοδηγούνται από τον ίδιο, αλλά και τον καθοδηγούν, αφού αυτός δεν διαθέτει βέβαιη εξουσία επάνω σ’ εκείνους, από τους οποίους λαμβάνει την εξουσία, αλλά πολλές φορές αναγκάζεται ν’ αναφωνήσει εκείνον τον στίχο τού Αισχύλου*, τον οποίον χρησιμοποιούσε γιά την τύχη του ο Δημήτριος* ο Πολιορκητής, αφού έχασε την ηγεμονία: «Εσύ μού αυξάνεις την φλόγα, εσύ – μού φαίνεται – με αποτεφρώνεις*».

* Οι λέξεις και οι εντός εισαγωγικών φράσεις, που σημειώνονται με αστερίσκο, εξηγούνται στην συνέχεια, αναφερόμενες κατ’ απόλυτη αλφαβητική σειρά.

Αθηναίοι: η Αθήνα, ως μητέρα τής αρχαίας Δημοκρατίας, αποτελεί και υπόδειγμα δημοκρατικής πολιτείας. Τα χαρακτηριστικά τής αθηναϊκής Δημοκρατίας είναι – ή θα έπρεπε να ήταν – η «αυτονομία» τού «δήμου», δηλαδή η απόλυτη εξουσία του κατά την συζήτηση, ψήφιση και εφαρμογή των νόμων, καθώς και η «άκρατη» μορφή τού πολιτεύματος, δηλαδή η διατήρησή του ως αμιγούς και ανόθευτου από άλλες πολιτικές πρακτικές.

Αισχύλος: περίφημος τραγικός ποιητής τής αρχαιότητας, που καταγόταν από την Αθήνα. Γεννήθηκε στα 525 και απεβίωσε στα 456 π.Χ. Από το λαμπρό έργο του σώζονται μόνον επτά τραγωδίες: Πέρσαι, Επτά επί Θήβας, Ικέτιδες, Προμηθεύς Δεσμώτης, Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες. Οι ακόλουθοι στίχοι τραγωδιών είναι χαρακτηριστικοί τής γενικότερης πολιτικής σκέψης του: «Η νύχτα αγαπά να γεννά ωδίνες στον σοφό κυβερνήτη» (Ικέτιδες, 718), «Μεγάλη δύναμη έχει η φήμη που εξαπλώνεται στον λαό» (Αγαμέμνων, 938), «Ο λαός γίνεται τραχύς όταν αποφύγει τα κακά» (Επτά επί Θήβας, 1044), «Η πειθαρχία είναι μητέρα τής ευπραξίας» (Επτά επί Θήβας, 224), «Η μοίρα τής τυραννίας είναι η πιό ολέθρια» (Αγαμέμνων, 1365), «Συμβουλεύω στους νοήμονες πολίτες να μην σέβονται ούτε την αναρχία ούτε τον δεσποτισμό» (Ευμενίδες, 696), «Ο λαός αγαπά να κατηγορεί τους άρχοντες» (Ικέτιδες, 485).

Αμετρία: η απουσία τού μέτρου, το οποίο χαρακτηρίζει τις άριστες καταστάσεις, κατά το γνωστό ρητό «μέτρον άριστον». Ο Πλάτων δίδαξε ότι: «Μέτριο είναι το μέσο μεταξύ υπερβολής και έλλειψης, που είναι επαρκές σύμφωνα με την τέχνη» (Όροι, 415a) και «Η υπερβολική δουλεία και ελευθερία, καθεμία απ’ αυτές, είναι το μεγαλύτερο κακό αλλά, όταν είναι σύμφωνες με το μέτρο, είναι το μεγαλύτερο αγαθό» (Επιστολή Η΄) και «Εάν κάποιος, εγκαταλείποντας το μέτρο, δώσει μεγαλύτερη δύναμη στα μικρά πράγματα – μεγάλα ιστία στα πλοία, πολλή τροφή στα σώματα, πολλές εξουσίες στις ψυχές – ανατρέπονται τα πάντα, οδηγούνται στην ύβρη, και άλλα καταλήγουν στην νόσο, άλλα στο έκγονο τής ύβρης, την αδικία» (Νόμοι, 691c). Η αμετρία, κατά τον Πλούταρχο, είναι «παρεκτροπή» τής ισότητας και πηγή ανοησίας.

Βάρβιτοι: έγχορδα μουσικά όργανα που παίζονταν με πλήκτρα.

Βίας: ένας από τους επτά σοφούς τής αρχαίας Ελλάδας. Καταγόταν από την Πριήνη τής Ιωνίας και έζησε κατά τον 6ο π.Χ. αιώνα. Η πολιτική δράση του υπήρξε υποδειγματική.

Δημήτριος Πολιορκητής: γιός τού Αντίγονου, βασιλιάς τής Μακεδονίας (306-283 π.Χ.).

Δημοκρατία: πρόκειται γιά εκείνο το πολίτευμα, στο οποίο την εξουσία ασκούν οι «δήμοι», δηλαδή τα οργανωμένα τμήματα τού πληθυσμού. Επειδή, όμως, οι «δήμοι» εκ φύσεως δεν δύνανται να κυβερνήσουν χωρίς αντιπροσώπους ή αρχηγούς, ο Πλούταρχος – λίγο παρακάτω – δίνει οδηγίες γιά την επιτυχή μεταχείριση τού λαού από τους εκλεγμένους ηγέτες του, αναγνωρίζοντας ότι σε αυτό το πολίτευμα οι πολιτικοί υφίστανται την εντονότερη λαϊκή πίεση.

Δικαστήριο: δεν πρόκειται γιά κανονικό δικαστήριο, αλλά γιά κάποια φιλοσοφική ομήγυρη, η οποία θα αναζητήσει το «δίκαιο» σε σχέση με την «άριστη πολιτεία».

7 ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑΔυναστείες: έτσι αποκαλούνται οι «αποτυχημένες Ολιγαρχίες». Οι «δυνάστες» είναι μία μικρή ομάδα αρχόντων, στην οποία έχουν εμφανιστεί «εκφυλιστικά» φαινόμενα, οπότε τα μέλη της δεν αποτελούν πλέον τους «άριστους» πολίτες, αλλά ένα σύνολο αλαζονικών κυβερνητών, τους οποίους χαρακτηρίζει η «αυθαιρεσία».

Εμπρός τώρα, ας τειχίσουμε: αυτή η ποιητική φράση – λογοτεχνικό στολίδι τού φιλοσοφικού κειμένου – δίνει το πρόσταγμα γιά να ξεκινήσει η διερεύνηση των συνθηκών που δημιουργούν την «άριστη πολιτεία».

Εσύ μού αυξάνεις την φλόγα, εσύ – μού φαίνεται – με αποτεφρώνεις: δηλαδή εσύ, ηγεμονία (ή εξουσία ή αρχή), μού αυξάνεις τον πόθο γιά να κυβερνήσω (γιά να είμαι άρχοντας), κ’ εσύ η ίδια με καταστρέφεις όταν σε χάνω. Χρησιμοποιώντας έναν ποιητικό στίχο τού Αισχύλου, ο Πλούταρχος αναφέρεται στην «δίψα γιά εξουσία» καθώς και στην φθορά που η ίδια η εξουσία επιφέρει σε όσους την κυνηγούν και την κατέχουν. Παρόμοιο περιεχόμενο έχει η νεώτερη έκφραση «η ψώρα τής πολιτικής», η οποία δηλώνει την σχέση έρωτα-μίσους που οι «επαγγελματίες» πολιτικοί έχουν με την πολιτική. Ένα ανάλογο φαινόμενο γίνεται αντιληπτό στους ναρκομανείς: όλοι γνωρίζουν ότι τελικά τα ναρκωτικά τούς βλάπτουν σοβαρά, αλλά όλοι συνεχώς τα επιζητούν.

Ηρόδοτος: διάσημος ιστοριογράφος από την Αλικαρνασσό, γνωστός ως ο «πατέρας τής Ιστορίας». Γεννήθηκε στα 484 και απεβίωσε στα 426 π.Χ.

Κιθάρες: έγχορδα μουσικά όργανα με τριγωνικό σχήμα.

Κλέων: Αθηναίος δημαγωγός τού δεύτερου μισού τού 5ου π.Χ. αιώνα, γνωστός γιά την υστεροβουλία και την ποταπότητά του.

Λύρες: έγχορδα μουσικά όργανα.

Μοναρχία: η εξουσία βρίσκεται στα χέρια ενός ανθρώπου, τού απόλυτου άρχοντα, ο οποίος δεν ελέγχεται από κανέναν άλλον, παρά μόνον από τον εαυτό του, και δύναται να κυβερνά επιτυχώς και να μην συμβιβάζεται ούτε με την οποιαδήποτε προσωπική «ανάγκη» ούτε με την «χρησιμοθηρία», εφόσον στηρίζεται στην αρετή του και δεν κυριαρχείται από την αλαζονεία. Είναι προφανές ότι ο Πλούταρχος έχει υπ’ όψιν τον ενάρετο και φιλόσοφο βασιλιά.

Ολιγαρχία: η εξουσία ασκείται από «ολίγους», οι οποίοι είναι «ισοδύναμοι» μεταξύ τους και ο ένας «αντάξιος» τού άλλου. Στην διαδικασία τής λήψης αποφάσεων χρησιμοποιείται η «ήρεμη επιβολή», δηλαδή η «πειθώς» και ο «λόγος», ενώ απουσιάζουν η «αλαζονεία» και η «αυθαιρεσία». Είναι φανερό ότι το πολίτευμα, που ο Πλούταρχος αποκαλεί «Ολιγαρχία», είναι η πλατωνική «Αριστοκρατία», δηλαδή η κυβέρνηση των «αρίστων» ως προς το ήθος και την σκέψη πολιτών.

Οχλοκρατίες: η «αποτυχημένη Δημοκρατία» ονομάζεται «Οχλοκρατία». Σ’ αυτό το πολίτευμα δεν κυβερνά ο «δήμος», ως συντεταγμένο και οργανωμένο υποσύνολο, αλλά ο όχλος, ο οποίος άγεται και φέρεται από τυχάρπαστους δημαγωγούς ή περιπίπτει στην αναρχία και την ασυδοσία.

Περικλής: Αθηναίος πολιτικός τού 5ου π.Χ. αιώνα. Χάρη στις πολλές ικανότητες και στην ευφυή δράση του η Αθήνα – κατά την εποχή που την κυβερνούσε ο Περικλής – γνώρισε την μέγιστη ακμή της, ενώ ο αιώνας του ονομάστηκε «χρυσός».

Πέρσες: στην περσική αυτοκρατορία ο Πλούταρχος συναντά την εφαρμοσμένη Μοναρχία, με ιδιάζοντα χαρακτηριστικά την «απόλυτη» και «ανυπεύθυνη» εξουσία τού ανώτατου άρχοντα. Το πρώτο χαρακτηριστικό θεωρείται μάλλον αναμενόμενο και αποδεκτό, αλλά το δεύτερο – το οποίο λίγο παρακάτω αποδίδεται στην Τυραννία – ίσως είναι εκείνο που υπονοεί τις «εκφυλιστικές», ως προς την ιδεώδη  Μοναρχία, τάσεις τής περσικής εξουσίας.

Πηκτίδες: η πηκτίδα ήταν είδος άρπας με είκοσι χορδές.

Πλάτων: γιός τού Αρίστωνα και τής Περικτιόνης, γόνος μίας από τις λαμπρότερες και επιφανέστερες αθηναϊκές οικογένειες, τής οποίας μακρινοί πρόγονοι υπήρξαν ο βασιλιάς Κόδρος και ο νομοθέτης Σόλων. Γεννήθηκε κατά το τέταρτο έτος τής 87ης ή το πρώτο έτος τής 88ης Ολυμπιάδας και έλαβε αξιοζήλευτη και λίαν φροντισμένη παιδεία. Το αρχικό όνομά του ήταν Αριστοκλής, αλλά μετονομάστηκε από τον Αρίστωνα τον Αργείο – διδάσκαλό του στην γυμναστική – «Πλάτων» λόγω τού μεγάλου πλάτους τού μετώπου του ή, κατ’ άλλους, τού στέρνου του. Αρχικά ασχολήθηκε με την μουσική και την ποίηση, αλλά η γοητεία τής σωκρατικής διδασκαλίας τον οδήγησε αμετάκλητα στις ατραπούς τής ηθικής και θεωρητικής φιλοσοφίας. Ταξίδεψε στην Ιταλία, όπου συναναστράφηκε τους πυθαγορείους φιλοσόφους, καθώς και τον Δίωνα, συγγενή τού Διονυσίου, τυράννου των Συρακουσών. Επισκέφτηκε την Αίγυπτο, όπου γνώρισε από κοντά την θρησκεία και την φιλοσοφία των αιγυπτίων ιερέων. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, αφοσιώθηκε εξολοκλήρου στην φιλοσοφική συγγραφή και διδασκαλία, ιδρύοντας έξω από το άστυ την περίφημη «Ακαδημεία» (πιθανόν στα 387 π.Χ.), ένα από τα διαχρονικώς φωτεινότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα τής οικουμένης. Μεταξύ των μαθητών του συγκαταλέγονταν επιφανείς γυναίκες και άνδρες από ολόκληρη την Ελλάδα. Ο Πλάτων υπήρξε ο πρώτος που εξέδωσε εγγράφως την διδασκαλία τού Σωκράτη. Χάρη στην έξοχη μεγαλοφυΐα του χαρακτηρίστηκε «θεϊκός» ήδη από την αρχαία εποχή. Απεβίωσε στην Αθήνα, την ημέρα των γενεθλίων του, σε ηλικία 82 ετών (348 ή 347 π.Χ.). Ο τάφος του βρισκόταν στον Κεραμεικό, κοντά στην Ακαδημεία, όπου οι Αθηναίοι ύψωσαν προς τιμήν του πολυτελές μνημείο. Το συγγραφικό έργο του είναι ευρύτατο. Ακολουθεί ο κατάλογος των σωζόμενων συγγραμμάτων του, χωρισμένων σε τρεις ομάδες και ταξινομημένων με αλφαβητική σειρά. Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει εκείνα από τα γνήσια έργα τού φιλοσόφου, που ονομάστηκαν «μείζονες σωκρατικοί διάλογοι»: Απολογία Σωκράτους, Γοργίας ή Περί ρητορικής, Επινομίς ή Νυκτερινός Σύλλογος, Ευθύφρων ή Περί οσίου, Θεαίτητος ή Περί επιστήμης, Κριτίας ή Ατλαντικός, Κρίτων ή Περί πρακτέου, Μένων ή Περί αρετής, Νόμοι ή Περί νομοθεσίας, Παρμενίδης ή Περί ιδεών, Πολιτεία ή Περί δικαίου, Πολιτικός ή Περί βασιλείας, Πρωταγόρας ή Σοφισταί, Σοφιστής ή Περί τού όντος, Συμπόσιον ή Περί αγαθού, Τίμαιος ή Περί φύσεως, Φαίδρος ή Περί έρωτος, Φαίδων ή Περί ψυχής, Φίληβος ή Περί ηδονής. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει τα γνήσια έργα που ονομάστηκαν «ελάσσονες σωκρατικοί διάλογοι»: Ευθύδημος ή Εριστικός, Ιππίας Ελάσσων ή Περί τού ψεύδους, Ιππίας Μείζων ή Περί τού καλού, Ίων ή Περί Ιλιάδος, Κρατύλος ή Περί ορθότητος ονομάτων, Λάχης ή Περί ανδρείας, Λύσις ή Περί φιλίας, Μενέξενος ή Επιτάφιος, Χαρμίδης ή Περί σωφροσύνης. Η τρίτη ομάδα περιλαμβάνει τα λεγόμενα «αμφισβητούμενα» έργα: Αλκιβιάδης Α΄ ή Περί ανθρώπου φύσεως, Αλκιβιάδης Β΄ ή Περί ευχής, Αξίοχος, Δημόδοκος, Επιστολές, Ερασταί ή Αντερασταί, Ερυξίας ή Ερασίστρατος, Θεάγης ή Περί φιλοσοφίας, Ίππαρχος ή Φιλοκερδής, Κλειτοφών ή Προτρεπτικός, Μίνως ή Περί νόμου, Όροι, Περί αρετής, Περί δικαίου, Σίσυφος.

Πολιτεία: (α) ο πολιτικός βίος ενός λαού, (β) το αξίωμα τού «πολίτη» μιάς πόλης, (γ) ο βίος ενός πολιτικού άνδρα, (δ) η επιτέλεση κάποιας αξιόλογης πολιτικής πράξης, (ε) το πολίτευμα μίας πόλης-κράτους. Ο Πλούταρχος εντοπίζει και εξηγεί πέντε διαφορετικές σημασίες τού όρου «πολιτεία». Η περαιτέρω μελέτη του θα επικεντρωθεί στην πέμπτη σημασία.

Σαμβύκες: τριγωνικά μουσικά όργανα με τέσσερις χορδές και οξύ ήχο.

Σπανιότητα: ο Αλέξανδρος θαύμασε την πολιτική πράξη των Μεγαρέων επειδή ήταν «σπάνια», αφού γινόταν γιά μόλις δεύτερη φορά. Αυτή η «σπανιότητα» έδινε ξεχωριστή αξία σε ένα ψήφισμα που – κάτω από διαφορετικές περιστάσεις – δεν θα είχε απολύτως καμμία σημασία.

Σπαρτιάτες: στην Σπάρτη ο Πλούταρχος εντοπίζει – επιτυχώς ή ανεπιτυχώς – την εφαρμοσμένη Ολιγαρχία (κατ’ άλλους: Αριστοκρατία), με κύρια χαρακτηριστικά την «αριστοκρατικότητα» (που δεν πρέπει να συγχέουμε με τον πλούτο) και την «απλότητα». Σε αυτό το σημείο τού κειμένου καθίσταται σαφής ο θαυμασμός τού Πλουτάρχου γιά το σπαρτιατικό πολίτευμα.

Συγκροτήθηκε χρυσό θεμέλιο γιά τα ιερά άσματα: με αυτή την λογοτεχνική φράση ο Πλούταρχος υποδηλώνει ότι από την «πολιτική αρετή» ήδη έγινε η αρχή – τέθηκε η βάση – γιά την έρευνα που θα ασχοληθεί με την συμμετοχή των ανθρώπων στην πολιτική.

Τρίγωνα: τριγωνικά μουσικά όργανα με άνισες χορδές.

Τυραννίες: οι Τυραννίες είναι «αποτυχημένες Μοναρχίες». Η Μοναρχία εξελίσσεται σε Τυραννία όταν ο μοναδικός απόλυτος άρχοντας διολισθαίνει προς την υβριστική συμπεριφορά, την αλαζονεία και την «ανυπευθυνότητα». Στις Τυραννίες ο ηγεμόνας δεν ελέγχεται ούτε από τον ίδιο τον εαυτό του, άρα πρόκειται γιά άνθρωπο αφιλοσόφητο, ο οποίος στερείται βασικών και απαραιτήτων αρετών.

Υπέρβολος: δημαγωγός και δημοκόπος τής αρχαιότητας, τού οποίου το όνομα συνδέθηκε με την πρόστυχη και χαμερπή πολιτική πρακτική.

Ψαλτήρια: έγχορδο μουσικό όργανο, παρόμοιο με την άρπα.

Διαδικτυακή πηγή

http://www.usu.edu/~history/plout.html

(Διαδικτυακό περιοδικό τής Διεθνούς Εταιρείας Πλουταρχιστών)

Ολόκληρη την εργασία μπορείτε να διαβάσετε εδώ

,

Αφήστε μια απάντηση