.

Ἡ ἱστορική παρουσία τῶν Ἑλλήνων στὸν Καύκασο

.

……….Ἡ παρουσία καὶ ἡ πολιτικὴ δράση τῶν Ἑλλήνων στὸν Καύκασο κατὰ τὸν 19^ο καὶ 20ο αἰῶνα, ἀποτελοῦν μία ἀπό τὶς πλέον ἐνδιαφέρουσες σελίδες τῆς νεώτερης ἑλληνικῆς ἱστορίας. Ἕνας ἀπό τοὺς πρωτεργάτες ἔγραψε:

……….Πρέπει νὰ ὁμολογήσουμε ὅτι ἐμεῖς οἱ Ἕλληνες τοῦ Καυκάσου, ποὺ ἀποτελούσαμε τὴν φάλαγγα τοῦ Ἑλληνισμοῦ στὴν κοντινὴ Ἀνατολή, κατὰ τὴν χαώδη ‘κείνη περίοδο τοῦ Καυκάσου, ἀγωνιστήκαμε μὲ πρωτοφανὴ ὁρμή, γιὰ τὴ φυσικὴ μας ὕπαρξη καὶ τὴν ἐθνική μας ὁντότητα, ποὺ ἀνάβλυζε μἐσ’ ἀπ’ τοὺς πυρῆνες τῶν κοινοτήτων μας.

……….Ἡ ἐγκατάσταση τῶν Ἑλλήνων στὸν Καύκασο, ὅπως καὶ στὴν ὑπόλοιπη ῥωσικὴ ἐπικράτεια, εἶναι ἕνα φαινόμενο ποὺ πρωτοεμφανίζεται στοὺς ἀρχαίους χρόνους. Οἱ ἑλληνικές ἀποικίες στὴν Κριμαῖα καὶ στὴν ἀνατολική Μαύρη Θάλασσα, ἱδρύθηκαν πολὺ πρὶν οἱ περιοχὲς αὐτές περιέλθουν στὴ σφαῖρα ἐπιρροῆς τῶν Ῥώσων. Ἡ ἑλληνική παρουσία στὸν Εὔξεινο Πόντο, ἑδραιώνεται σὲ δύο βασικὰ κέντρα, πρωτευόντως στὸν μικρασιατικὸ Πόντο καὶ στὴν συνέχεια στὴν κριμαϊκὴ χερσόνησο.

……….Οἱ σχέσεις τῶν Ἑλλήνων μὲ τὴν παρευξείνιο περιοχὴ ἀνάγονται στὴν μυθολογικὴ περίοδο τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας. Τὰ πρῶτα ἑλληνικά εὐρήματα χρονολογοῦνται τὸν 10ο π.Χ. αἰῶνα. Ἀποτέλεσμα τῆς πανάρχαιας αὐτῆς σχέσης τῶν Ἑλλήνων μὲ τὸ χῶρο εἶναι ἡ ἐπισήμανση ἀπό σοβιετικοὺς ἱστορικούς τοῦ γεγονότος ὅτι οἱ Ἕλληνες εἶναι ἕνας ἀπό τοὺς ἀρχαιότερους λαοὺς τῆς περιοχῆς.

……….Ἡ ἔναρξη πάντως συστηματικώτερης ἐγκατάστασης, ταυτίζεται μὲ τὸν ἑλληνικό ἀποικισμό τοῦ 8ου π.Χ. αἰῶνα, ὅταν οἱ Μιλήσιοι ἵδρυσαν τὴν Ἡράκλεια καὶ τὴν Σινώπη, ἡ ὁποία μὲ τὴν σειρὰ της ἵδρυσε τὴν Τραπεζοῦντα, πρωτεύουσα τοῦ μικρασιατικοῦ Πόντου.

……….Ἡ περίοδος τῆς ῥωμαιοκρατίας καὶ τῆς ἐπικράτησης τοῦ χριστιανισμοῦ συνοδεύτηκε ἀπό τὴν ἀπώλεια τοῦ ἐθνωνύμιου “Ἕλλην” καὶ τὴν παράλληλη ἐπικράτηση τοῦ ὀνόματος “Ῥωμαῖος”, τὸ ὁποῖο ἐπιβιώνει μέχρι σήμερα στοὺς παρευξείνιους ἑλληνικούς πληθυσμούς.

……….Μὲ τὴν ἅλωση τῆς Πόλης ἀπό τοὺς Φράγκους τὸ 1204 ἱδρύθηκε ἡ Αὐτοκρατορία τῆς Τραπεζοῦντας. Τὸ ἑλληνικό αὐτό βασίλειο διατηρήθηκε γιὰ 257 χρόνια. Ἑπτά χρόνια μετὰ τὴν Ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης, οἱ Ὀθωμανοί κατέλαβαν καὶ τὴν Τραπεζοῦντα. Στὸν βορρᾶ τῆς Μαύρης Θάλασσας, ἡ Κριμαῖα παρέμεινε ἑλληνική περιοχὴ μέχρι τὴν ἔλευση τῶν Τατάρων τὸν 13ο αἰῶνα.

……….Ἡ μαζικὴ μετοίκηση τῶν Ἑλλήνων, ἀλλά καὶ τῶν Ἀρμενίων, ἀπό τὴν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία στὸν Καύκασο ὑπῆρξε φαινόμενο εὐθέως ἀνάλογο τῆς ἐπέκτασης τῶν Ῥώσων πρὸς τὸν Νότο, τῆς συνεπακόλουθης ἀνάγκης ἐπάνδρωσης τῶν συνοριακῶν περιοχῶν ἀπό φιλικὸ πληθυσμὸ καὶ συγχρόνως οἰκονομικῆς ἀνάπτυξης τῶν περιοχῶν ποὺ ἐγκατέλειψαν οἱ μουσουλμάνοι κάτοικοί τους.

……….Ὁ Ν.Βορομπιὸφ ποὺ ἦταν ὁ ὑπεύθυνος τοῦ ἐποικισμοῦ γράφει: “Τὸ πρόγραμμα συστηματικοῦ ἐποικισμοῦ ἄρχισε τὸ 1864. []Στόχος ἦταν νὰ καλυφθοῦν οἱ ἄδειες περιοχὲς καὶ νὰ ξαναρχίσουν οἱ καλλιέργειες, ποὺ διακόπηκαν ὅταν οἱ βουνίσιοι ἔφυγαν στὴν Τουρκία ἤ ἐξορίστηκαν.[]Αὐτή ἡ περιοχὴ ἀπαιτοῦσε ἀνώτερη ἀγροτική κουλτοῦρα καὶ σκέφτηκαν νὰ καλέσουν τοὺς Ἕλληνες καὶ τοὺς Ἀρμένιους ποὺ ταιριάζουν σ’ αὐτές τὶς συνθῆκες.”

……….Ὑπῆρχαν περιπτώσεις κατὰ τὶς ὁποῖες Ἕλληνες, ἀνώτεροι ὑπάλληλοι τῆς ῥωσικῆς γραφειοκρατίας, εὐνοοῦσαν τὴν μετανάστευση τῶν ἑλληνικῶν πληθυσμῶν. Γιὰ παράδειγμα, τὴν ἐγκατάσταση τῶν Ἑλλήνων στὸν Βόρειο Καύκασο, στὴν περιοχὴ τῆς Σταυρούπολης, εὐνόησε ἕνας κυβερνήτης τῆς περιοχῆς ποὺ εἶχε ἑλληνική καταγωγὴ, ὁ Νικηφοράκης. Ἕνα ἀπό τὰ κίνητρα ποὺ χρησιμοποιοῦσαν οἱ Ῥῶσοι γιὰ νὰ προσελκύσουν ἑλληνικούς πληθυσμοὺς ἦταν ἡ παραχώρηση οἰκονομικῶν προνομίων. Ἀπαιτοῦσαν ὅμως τὴν πολιτογράφηση τῶν μεταναστῶν, ὅπως ἐπίσης καὶ τὸν ἐκρωσισμό τῶν ἐπιθέτων τους.

……….Σημαντικὴ ὥθηση στὴν μετανάστευση Ἑλλήνων ἀπό τὸν Πόντο ἔδωσε τὸ στέρεμα τῶν μεταλλείων. Ἐπίσης, γιὰ τὶς περιοχὲς ποὺ ὀνομάσθηκαν Νέα Ῥωσία, οἱ Ἕλληνες συνδέθηκαν μὲ τὸ κύκλωμα τοῦ σιταριοῦ ποὺ περιελάμβανε τὴν παραγωγὴ, τὴν ἐπεξεργασία καὶ τὴν διακίνηση. Κατέληξαν στὸ νὰ πάρουν στὰ χέρια τους τὸ ἐξωτερικό ἐμπόριο τοῦ σιταριοῦ. Ἠ παράλιος περιοχὴ τῆς Οὐκρανίας καὶ τῆς νότιας Ῥωσίας, ὑπῆρξε γιὰ τοὺς Ἕλληνες τοῦ 19ου αἰῶνα ἡ «γῆ τῆς ἐπαγγελίας».

……….Ἡ κατάκτηση τῶν περιοχῶν αὐτῶν ἀπό τοὺς Ῥώσους καὶ ἡ ἀπουσία, λόγῳ τῆς κατάκτησης, οἰασδήποτε σοβαρῆς παραγωγῆς καὶ ἐμπορίου, ἔδωσαν στοὺς Ἕλληνες, τόσο τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ὅσο καὶ τῆς ἐλεύθερης Ἑλλάδας τὴν δυνατότητα ἐλεύθερου χώρου για ἀνάπτυξη. Ἐπὶ πλέον, μὲ τὴν Συνθήκη τοῦ Κιουτσοὺκ Καϊναρτζή, ἀποκτοῦν τὸ δικαίωμα πλεύσης στὴν Μαύρη Θάλασσα.

……….Ὀ Γ. Σκαλιέρης, ἔδωσε τὴν παρακάτω ἐξήγηση γιὰ τὸ φαινόμενο ἐγκατάστασης τῶν Ἑλλήνων τοῦ Πόντου στὴν Ῥωσία: «Συρρέοντες πρὸς τὰ μέρη ἐκεῖνα, μερικὰ τῶν ὁποίων ἄλλοτε, ὅπως ἡ Κολχικὶ καὶ ἡ Περατεῖα, ἀποτελοῦσαν μέρος τῆς πεσούσης Ἑλληνικῆς Αὐτοκρατορίας καὶ ἀπό τὰ ὁποῖα ὁ Μιθριδάτης σὲ προηγούμενους χρόνους ἄντλησε ὄχι λίγη ἑλληνική δύναμη, μαχόμενος πρωτοπόρα γιὰ τὸν ἑλληνισμό ἀπό τὸν Πόντο, οἱ φυγάδες Ἕλληνες Πόντιοι, εἰσήγαγαν τὸν πολιτισμὸ, ἐπιδίδονταν στὴν καλλιέργεια τῆς γῆς καὶ στὸ ἔμπόριο,ἐξημέρωναν, διίδασκαν τέχνες καὶ ἐπιστῆμες ἐξ αιτίας τοῦ ὁποίου ὀνομάσθησαν ἀπό τοὺς Γεωργιανούς, Περζενεσβίλι, δηλαδὴ γιοὶ τῶν σοφῶν. Μεταλλουργοὶ, ἀρχιτέκτονες, ἱερεῖς, μοναχοί, λόγιοι, γιατροί, συγκροτοῦν τὶς πρῶτες πολυπληθεῖς ὁμάδες. Ὅλοι αὐτοί, στοὺς ὁποίους ἀδιάκοπα προστίθενται καὶ ἄλλοι, κατεργάζονται τὸν ἐκπολιτισμό τῆς χώρας, τὴν γεωργικὴ καὶ ἐμπορική της ἀνάπτυξη. Ἕλληνας Πόντιος, ὁ Μιχαῆλ Στεφάνου, ἱδρύει τὸ πρῶτο τυπογραφεῖο στὴν Τιφλίδα τῆς Γεωργίας καὶ Ἕλληνες Πόντιοι μεταβάλλουν ἐκτάσεις χέρσες καὶ ἕρημες σὲ πλουτοφόρες, ἐκμεταλλευόμενοι τὸν φυσικὸ πλοῦτο ἐκείνων τῶν μερῶν σὲ μεταλλεύματα καὶ καλλιεργώντας τὸν καπνό.”

Τὰ κύματα μετακινήσεων

……….Ἡ ἀρχαιότερη μετακίνηση Ἑλλήνων χρονολογεῖται τὴν περίοδο 610-640 μ.Χ. Στὴν συνέχεια, καὶ ὡς ἀποτέλεσμα τῆς ὸθωμανικῆς κατάκτησης τοῦ Πόντου στὰ μέσα τοῦ 15ου αἰῶνα, πολλοὶ Ἕλληνες κατέφυγαν στὴν Κριμαῖα, τὴν ὁποία τότε ὀνόμαζαν Περατεῖα, στὴν Γεωργία καὶ στὴν Περσία. Τότε δημιουργήθηκε ἡ Ἐπισκοπή Ἀχταλείας, ἡ ὁποία διατηρήθηκε ὡς χωριστὴ ἑλληνική ἐπισκοπή μέχρι τὸ 1827.

……….Τὸν 18ο αἰῶνα μαρτυροῦνται μετακινήσεις Ἑλλήνων μεταλλωρύχων ἀπό τὴν Ἀργυρούπολη καὶ τὴν Θεοδοσιούπολη (Ἐρζεροῦμ) στὴν Γεωργία. Τὰ μεγάλα κύματα μετακίνησης ἀρχίζουν ἀπό τὸν δέκατο ὄγδοο αἰῶνα, γιὰ νὰ φουντώσουν κυριολεκτικὰ τὸν δέκατο ἔνατο. Κατὰ τὴν διάρκεια τῆς ἐπανάστασης τοῦ 1821 καὶ τῶν τριῶν ῥωσοτουρκικῶν πολέμων ποὺ ἀκολούθησαν, παρατηρήθηκε μετοίκηση Ἑλλήνων πρὸς τὶς ῥωσικὲς περιοχές.

……….Ὁ φόβος τῶν τουρκικῶν ἀντεκδικήσεων, λειτούργησε ὡς ἐπιπλέον κίνητρο. Τὸ 1829 μετανάστευσαν οἱ Ἕλληνες ἀπό τὴν περιοχὴ τοῦ Ἐρζεροῦμ σὲ τέτοιο βαθμό, ὥστε ἡ περιοχὴ τους ἑρήμωσε ἀπό τοὺς χριστιανοὺς γηγενεῖς. Ἡ πλειοψηφία τῶν μεταναστῶν ἦταν τουρκόφωνοι. Τὸ κῦμα αὐτό ἀκολούθησαν καὶ λίγοι Ἕλληνες ἀπό τὴν Σεβάστεια. Ἡ πλειοψηφία τῶν μεταναστῶν αὐτῆς τῆς περιόδου ἐγκαταστάθηκε στὴν περιοχὴ τῆς Τσάλκα τῆς Γεωργίας, νότια τῆς Τιφλίδος. Κατὰ τὸν κριμαϊκὸ πόλεμο (1856-1866), μετακινήθηκαν 60.000 ἄτομα στὶς περιφέρειες Κουμπᾶν, Σταυρούπολης κ.α.

………Μετὰ τὸν ρωσοτουρκικὸ πόλεμο τοῦ 1876-78 ἡ μετανάστευση πῆρε τὸν χαρακτῆρα τῆς μαζικῆς φυγῆς ἀπό τὸν Πόντο.Μετακινήθηκαν κυρίως πληθυσμοὶ ἀπό τὴν βορειοανατολικὴ περιοχὴ τῆς Ἀργυρούπολης καὶ γενικὰ ἀπό τὴν Χαλδία.

………Μεταξὺ τῶν ἐγκαταστάσεων ποὺ δημιουργήθηκαν ἦταν τὰ 50 ἑλληνικά χωριὰ τῆς Τιφλίδας. Ἑκατό χιλιάδες Πόντιοι ἐγκαταστάθηκαν στὶς περιοχὲς Τέρεκ, Σταυρούπολι, Σοχούμι καὶ Βατούμι. Τότε δημιουργήθηκαν τὰ 77 ἑλληνικά χωριὰ τοῦ Κᾶρς καὶ τοῦ Ἀρνταχᾶν.

……….Τὸ περιοδικὸ «Εὔξεινος Πόντος», ποὺ ἐκδιδόταν στὴν Τραπεζοῦντα, ὑπολόγιζε ὅτι τὸ 1880, 100.000 Ἕλληνες εἶχαν ἤδη μετοικήσει στὴν Κριμαῖα καὶ στὸν Καύκασο. Ἀπό τὸ 1880 ἄρχισε μετακίνηση ἑλληνικῶν πληθυσμῶν καὶ ἀπό τὰ παράλια τοῦ Πόντου. Ἀπό τὶς περιοχές Τραπεζοῦντας, τῶν Σουρμένων, τῶν Κοτυώρων (Ὀρντοῦ), τῆς Κερασούντας, τῆς Οἰνόης κ.λπ. μετανάστευσαν, διὰ μέσου τῆς θάλασσας, πρὸς ὅλα τὰ παράλια τοῦ Καυκάσου καὶ στὴν ἑνδοχώρα τῆς Γεωργίας, στὴν Κριμαῖα καὶ στὸ Βόρειο Καύκασο (Κουμπᾶν). Ἐπίσης, κατὰ τὴν διάρκεια τοῦ 19ου αἰῶνα, ἐγκαταστάθηκαν στὶς ῥωσικὲς ἀκτές καὶ πολλοὶ Ἕλληνες ἀπό τὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου καὶ τοῦ ὑπόλοιπου ἑλλαδικοῦ χώρου.

……….Γύρω ἀπό τὶς ἀκτές τῆς Μαύρης Θάλασσας, οἱ Ἕλληνες ἦταν ἐγκατεστημένοι σὲ συμπαγεῖς μάζες. Ὅπως γράφει ὁ Ε. Παυλίδης: “Κατὰ μῆκος ἑκατοντάδων χιλιομέτρων, ὑπῆρχον χωρία καὶ πολίχναι κατοικούμεναι ἀποκλειστικῶς ἀπό Ἕλληνας μετανάστας ἐκ Πόντου, μὲ ἑλληνικά σχολεῖα, μὲ Ἕλληνες ἱερεῖς καὶ μὲ ἑλληνικάς ἐκκλησίας.” Οἱ παλιότεροι Ἕλληνες ἔποικοι, καλοῦσαν τοὺς συγγενεῖς καὶ φίλους, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ μεγαλώνουν οἱ ἑλληνικές κοινότητες.

……….Ἡ ἐγγύτητα τοῦ μικρασιατικοῦ Πόντου στὴν Ρωσία, τὸ φτωχὸ τοῦ ὀρεινοῦ κυρίως Πόντου, ἡ τακτικὴ ναυτοπλοϊκὴ συγκοινωνία καὶ ἡ ἔναρξη τῶν τουρκικῶν διώξεων λειτουργοῦσαν ὡς κίνητρα μετανάστευσης στὴν Ῥωσία. Oἱ Ῥῶσοι δὲν ἦταν πάντα φιλικοὶ μὲ τοὺς Ἕλληνες ποὺ κατέφθαναν ἀπό τὴν “Τουρκία.” Τοὺς ἀντιμετώπιζαν μὲ καχυποψία καὶ δὲν ἔκρυβαν τὸ φθόνο τους γιὰ τὴν οἰκονομική τους ἀνάπτυξη.

……….Οἱ μετανάστες ἄνοιξαν δρόμους μέσα στὴν ἀχανή Ῥωσία καὶ συνέδεσαν τὶς ἑλληνικές κοινότητες μὲ τὸν Πόντο, ὅπου πολλὲς φορὲς παρέμενε ἡ οἰκογένεια.

……….Μέχρι τὴν Kεντρικὴ Ἀσία καὶ τὴν Σιβηρία εἶχαν δημιουργηθεῖ ἑλληνικές κοινότητες.

……….Ἡ δημιουργία τους ὀφειλόταν σὲ συγκεκριμένη οἰκονομική δραστηριότητα. Ἡ διαδικασία δημιουργίας ἐλληνικῶν κοινοτήτων ἀποτυπώνεται χαρακτηριστικὰ στὴν περίπτωση τοῦ Ἰρκούτσκ τῆς Σιβηρίας, ὅπου γύρω στὸ 1895 ζοῦσαν 1.500 Ἕλληνες προερχόμενοι ὅλοι ἀπό τὴν Σάντα τοῦ μικρασιατικοῦ Πόντου. Ἡ ἀνατολικότερη ἑλληνική κοινότητα, δημιουργήθηκε στὸ Χαρμπίν τῆς Ματζουρίας ἀπό Ἕλληνες τῆς Κριμαῖας, οἱ ὁποῖοι εἶχαν μεταναστεύσει ἐκεῖ προηγουμένως ἀπό τὴν Σαμψοῦντα καὶ τὴν Κερασοῦντα.

……….Οἱ Ἕλληνες τῆς Ῥωσίας βρίσκονταν σὲ κατάσταση συνεχοῦς μετακίνησης, ἔως ὅτου βροῦν τὸν χῶρο ποὺ θὰ ἐπέτρεπε τὴν ἀνάπτυξη τῶν δραστηριοτήτων τους. Ἡ περιοχὴ τοῦ Κᾶρς, ὅπου ὑπῆρχε συμπαγὴς καὶ πολυάριθμη ἑλληνική κοινότητα, λειτουργοῦσε ὡς χῶρος ὑποδοχῆς νέων Ἑλλήνων μεταναστῶν ἀπό ἄλλες περιοχὲς τῆς Ρωσίας. Μεταξὺ τῶν πρώτων βιομηχάνων στὴν Ῥωσία συγκαταλέγονταν πολλοὶ Ἕλληνες. Τὸ προνόμιο τῆς ἐκμετάλλευσης τῶν μεταλλείων ἀργύρου στὸν Καύκασο, μέχρι καὶ τῆς ἐποχῆς τοῦ Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, τὸ κατεῖχαν οἱ Ἕλληνες.

……….Οἱ πρῶτοι μεταλλωρύχοι τῆς Ν. Ῥωσίας καὶ τοῦ Καυκάσου ἦταν Ἕλληνες οἱ ὁποῖοι μετανάστευσαν ἀπό τὴν Ἀργυρούπολη τοῦ Πόντου μετὰ τοὺς ῥωσοτουρκικοὺς πολέμους τοῦ 1828. Ὁ πυρήνας τῆς πρώτης “Ρωσικῆς Ἀτμοπλοϊκῆς Ἑταιρείας” τοῦ Εὐξείνου Πόντου σχηματίστηκε ἀπό Ἕλληνες, ἐνῶ Ἕλληνες ἦταν καὶ οἱ περισσότεροι πλοίαρχοι. Τὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ ἐμπορίου τῆς Μαύρης Θάλασσας ἐλεγχόταν ἀπό τοὺς Ἕλληνες τῆς Ῥωσίας καὶ τοῦ Πόντου.

……….Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει ἡ ἀνάπτυξη σημαντικῶν ἐμπορικῶν καὶ ναυτιλιακῶν δικτύων στὴν νότια Ῥωσία. Τὰ δίκτυα αὐτά κατάφεραν νὰ κυριαρχήσουν στὸ ἐξωτερικό ἐμπόριο τῆς Ῥωσίας ἐκμεταλλευόμενα τὴν ὕπαρξη ὁμογενῶν ἀγροτικῶν πληθυσμῶν στὶς περιοχὲς αὐτές καὶ δημιουργώντας ἕνα ὁλόκληρο σύστημα ἀγορᾶς ἀγαθῶν ἀπό τοὺς παρα­γωγοὺς. Παρ’ὅλη τὴν οἰκονομική συνάφεια τῶν ἑλληνικῶν οἰκονομικῶν ὀμάδων τῶν ῥωσικῶν παραλίων, τῆς ἐμποροναυτιλιακῆς καὶ τῆς ἀγροτικῆς, ἐν τούτοις μικρὴ κοινωνικὴ σχέση φαίνεται νὰ ἀνέπτυξαν μεταξὺ τους, διατηρῶντας σὲ σημαντικὸ βαθμὸ τὴν αὐτονομία τους. Ἡ κατάσταση αὐτή παρέμεινε ἀμετάβλητη μέχρι τὶς μεγάλες ἐπαναστατικές ἀνατροπές, ποὺ συνέβησαν στὸ ῥωσικὸ χῶρο μετὰ τὸ 1917.

……….Γιὰ τὴν συμβολὴ τῶν Ἑλλήνων στὴν οἰκονομική ἀνάπτυξη τῆς Ρωσίας, ὁ Ε.Παυλίδης γράφει:

……….«Ἡ Ῥωσία ὀφείλει πολλὰ εἰς τὸ ἐλληνικόν ἐπιχειρηματικόν δαιμόνιον, τὸ ὁποῖο συνετέλεσε τὰ μέγιστα εἰς τὴν οἰκονομικήν ἀνάπτυξιν καὶ εὐημερία τοῦ τόπου ἀπό πάσης ἀπόψεως. Μέχρι τῶν ἀρχῶν τοῦ παρελθόντος αἰῶνος κανεὶς δὲν ἐτόλμα νὰ διαμφισβητήσει ἀπό τοὺς Ἕλληνας τῆς Νοτίου ἰδία Ῥωσίας τὰ πρωτεῖα εἰς τὸ ἐμπόριον καὶ τὴν οἰκονομικήν κίνησιν. Οὔτε αἱ ἀναμφισβήτηται ἱκανότητες τοῦ ἑβραϊκοῦ στοιχείου, οὔτε ἡ μεθοδικότης καὶ ἐργατικότης τῶν πολυάριθμων Γερμανῶν ἀποίκων, οὔτε ἡ δυναμικότης τῶν Ῥώσων ἐμπόρων μὲ τὰ ἄφθονα κεφάλαια, ἡδυνήθυσαν ἐπί αἰῶνας νὰ ἀφαιρέσουν ἀπό τὰς χεῖρας τῶν Ἑλλήνων τὰς κλεῖδας τοῦ εἰσαγωγικοῦ καὶ ἐξαγωγικοῦ ἐμπορίου.»

……….Ἕνα ἀπό τὰ βασικὰ προβλήματα ποὺ ἀντιμετώπισαν οἱ Ἕλληνες στὴν Ῥωσία σχετιζόταν μὲ τὴν πανσλαβιστικὴ ἰδεολογία, ἡ ὁποία ἀποσκοποῦσε στὸν ἐκσλαβισμό τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου μὲ κάθε τρόπο. Ἡ πολιτικὴ αὐτή ἀκολουθήθηκε ἀπό τὶς ῥωσικὲς ἀρχές, ὅταν ἐγκαταλήφθηκε τὸ “Ἑλληνικό Σχέδιο” τῆς Μεγάλης Αἰκατερίνης ποὺ προέβλεπε τὴν ἀνασύσταση τῆς ἑλληνικῆς αὐτοκρατορίας τοῦ Βυζαντίου, ὑπό ῥωσικὸ ἔλεγχο βέβαια, καὶ στὴν θέση του ἀκολουθήθηκε τὸ πανσλαβιστικὸ ἰδεῶδες. Τὴν περίοδο τοῦ Ἑλληνικοῦ Σχεδίου ὑπῆρχε οὐσιαστική ἐνίσχυση τῶν Ἑλλήνων προσφύγων ποὺ κατέφευγαν στὴν Ῥωσικὴ Αὐτοκρατορία.

……….Στὸ πλαίσιο τῆς πανσλαβιστικῆς πολιτικῆς, οἱ ἀρχές ἀνέγειραν ρωσικὰ σχολεῖα σ’ ὅλα τὰ ἑλληνικά χωριὰ καὶ τοὺς συνοικισμούς. Τὰ ἑλληνόπουλα ὑποχρεώνονταν νὰ παρακολουθοῦν τὴν ῥωσικὴ ἐκπαίδευση, ἐνῶ ἀπαγορευόταν ἡ ἵδρυση καὶ ἡ λειτουργία ἑλληνικῶν σχολείων. Ὑπῆρξε περίπτωση κατὰ τὴν ὁποία ἀπολύθηκε Ἕλληνας δάσκαλος στὸ Κᾶρς, γιατὶ βρέθηκε νὰ κατέχει ἑλληνικό ἀλφαβητάριο. Στὶς περιοχὲς στὶς ὁποῖες κατοικοῦσε μεγάλος ἐλληνικός πληθυσμὸς ἡ ἑλληνική γλῶσσα ἐπιτρεπόταν νὰ διδάσκεται ὡς ξένη γλῶσσα γιὰ μία ὥρα τὴν ἡμέρα.

……….Οἱ Ἕλληνες πρόξενοι που βρίσκονταν σὲ διάφορες πόλεις τῆς νότιας Ῥωσίας μεσολαβοῦσαν στὶς ῥωσικὲς ἀρχές γιὰ νὰ ἐπιτρέψουν τὴν δημιουργία ῥωσοελληνικῶν κοινοτικῶν σχολείων στὰ ἑλληνικά χωριά. Ὁ μόνιμός τους στόχος ἢταν ἡ ἵδρυση ἑλληνικῶν σχολείων, τὰ ὁποῖα τελικὰ κατάφεραν νὰ τὰ δημιουργήσουν μὲ τὴν σθεναρὴ τους στάση καὶ ἐπιμονή. Γιὰ τὸ ζήτημα αὐτό, μετὰ ἀπό αἴτηση τῶν ἐλληνικῶν κοινοτήτων, ἔκανε παρέμβαση καὶ ἡ ῥωσικῆς καταγωγῆς βασίλισσα Ὄλγα τῆς Ἑλλάδος. Μὲ τὴν παραμικρὴ ὅμως ἀφορμή ἡ ῥωσικὴ διοίκηση ἀντικαθιστοῦσε τοὺς Ἕλληνες δασκάλους μὲ Ῥώσους. Τὸ πολιτικὸ πλαίσιο ποὺ διεκδικοῦσαν στὴν Ῥωσία οἱ Ἕλληνες μετανάστες βασιζόταν σὲ ἀναγνώριση παρόμοια μὲ τὸ “σύστημα τῶν μιλέτ”, ποὺ ἴσχυε στὴν Τουρκία γιὰ τὶς ἐθνότητες.

……….Ἡ ἀφομοιωτική πολιτικὴ τῆς ῥωσικῆς κυβέρνησης ἀφοροῦσε σὲ ὅλες τὶς μὴ ῥωσικὲς ἐθνότητες ποὺ κατοικοῦσαν στὴν αὐτοκρατορία. Τὰ αἰσθήματα πικρίας καὶ ἐθνικής ταπείνωσης ὁδηγοῦσαν σὲ βίαιες ἐκδηλώσεις. Ὅπως ἔγραψε μιὰ ἑλληνική ἐφημερίδα τῆς Ῥωσίας λίγα χρόνια ἀργότερα: «Σὲ κάθε βῆμα, σοῦ δίνανε νὰ νοιώσῃς ὅτι εἶσαι ξένος, ὅτι δὲν βρίσκεσαι στὸ σπίτι σου, ὅτι δὲν ἔχεις δικαιώματα. Ἡ καταπίεσις, ἡ περιφρόνησις καὶ οἱ ἐμπαιγμοί ἦσαν ἡ νόμιμη τύχη τοῦ ξένου, ἄν δὲν μποροῦσε νὰ ἐξαγοράσῃ μὲ δωροδοκίες τὴν εὐμένεια τῶν ὑπαλλ­ήλων τοῦ κράτους.»

……….Ἡ προσπάθεια ἀφομοίωσης τῶν Ἑλλήνων ποὺ εἶχαν ἐγκατασταθεῖ στὴν Ῥωσία ἐκφραζόταν καὶ στὸν θρησκευτικὸ τομέα. Οἱ ἀρχές προσπα­θοῦσαν νὰ ἐπιβάλλουν στὶς ἑλληνικές ἐκκλησίες τὴν λειτουργία στὰ ῥωσικά. Ἁκολουθοῦσαν ἐπιπλέον συγκεκριμένες τεχνικές, ὅπως τὴν ἐκπαίδευση σὲ ἱερατικές σχολὲς τουρκόφωνων Ἑλλήνων, τοὺς ὁποίους θεωροῦσαν ὅτι ἦταν δυνατὸν νὰ τοὺς ἐκρωσίσουν εὐκολότερα ἀπό τοὺς ἑλληνόφωνους. Γενικὰ ἀξιοποιοῦσαν ὁτιδήποτε νόμιζαν ὅτι θὰ ἱκανοποιοῦσε τὸν στόχο τῆς ἀφομοίωσης τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ. Ἡ ἰσχυρή ὅμως συνείδηση τῶν Ἑλλήνων τοῦ Πόντου δημιουργοῦσε οὐσιαστικά ἐμπόδια στὴν πολιτικὴ ἐκρωσισμοῦ.

……….Οἱ ἐκκλησίες στὶς ἑλληνικές κοινότη­τες ἀποτελοῦσαν ἐθνικά κέντρα συσπείρωσης. Οἱ σχέσεις μὲ τὶς Μονὲς τοῦ Πόντου λειτουργοῦσαν ἐνισχυτικά, ἐνῶ οἱ Ἕλληνες ἱερεῖς ποὺ μετανάστευσαν καθὼς καὶ οἱ ἀπόφοιτοι τοῦ Φροντιστηρίου τῆς Τραπε­ζοῦντας ἀποτελοῦσαν ἰσχυρή δύναμη ἀποτροπῆς τοῦ ἐκρωσισμοῦ. Ἐπιπλέον οἱ Ἕλληνες ἱερεῖς δημιουργοῦσαν ἕναν ἰδιαίτερο τύπο ἱερέως ποὺ διέφερε ἀπό τὸ ῥωσικό. Αὐτό ἐντοπίστηκε καὶ ἀπό Ῥώσους περιηγητὲς τῶν ἀρχῶν τοῦ αἰῶνα. Ὁ Σ. Βασικὸφ ἔγραψε:

«Πρέπει νὰ ἐπισημάνουμε τὶς στενὲς σχέσεις τῶν Ἑλλήνων μὲ τὴν θρησκεία. Ὁ Ἕλληνας ἱερεύς βρίσκεται ἐντελῶς στὸν ἀντίποδα τοῦ Ῥώσου ἱερέως. Ὅσο ὁ Ῥῶσος ἱερεύς προβάλει τὸν ἑαυτό του, τόσο ὁ Ἕλληνας ἱερεύς εἶναι ἁπλός. Τὰ ἐνδιαφέροντα τῶν πιστῶν εἶναι καὶ δικὰ του ἐνδιαφέροντα καὶ τὰ μοιράζεται ἰσότιμα. Ὁ Ῥῶσος ἱερεύς τὰ κάνει ὅλα μόνος του. Δὲν ἔχει σχέσεις μὲ τοὺς πιστοὺς ἀλλά μόνο μὲ τὸν στρατιωτικὸ διοικητὴ καὶ μὲ τὸν ψάλτη. Ὁ Ἕλληνας ἱερεύς εἶναι πιὸ δημοκρατικὸς.»

……….Οἱ Ἕλληνες τῆς Ῥωσίας ἦταν ἐξαιρετικά θρησκευόμενος πληθυσμός. Ὁ N. Ἰωαννίδης ἑρμηνεύει αὐτὴ τὴν κατάσταση ἐπειδή στὴν διάρκεια τῶν πολυετῶν διώξεων, ὑπῆρξε τὸ θεμέλιο, ἡ βάση ποὺ ὑποστήριζε τὴν αὐτοσυνείδηση τῶν Ἑλλήνων καὶ τοὺς ἔδινε τὴν δυνατότητα νὰ νοιώθουν τοὺς ἑαυτούς τους, παρόλο ποὺ ζοῦσαν σὲ διαφορετικὲς χῶρες, ὡς ἕνα ἀδιαίρετο λαό.

……….Τὸ ποσοστὸ ἀναλφάβητων στὸν ἑλληνικό πληθυσμὸ τῆς Ῥωσίας ἦταν χαμηλότερο ἀπό τὸ ἀντίστοιχο τοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου. Στὴν περιοχὴ τοῦ Κυβερνείου τοῦ Κᾶρς, γιὰ τὸ ὁποῖο ὑπάρχουν λεπτομερέστερα στοιχεῖα, τὸ 80% τοῦ ἀρσενικοῦ πληθυσμοῦ γνώριζε ἀνάγνωση καὶ γραφή.

……….Ἀπό τὸ 1900 ἄρχισε νὰ ἀναπτύσσεται καὶ ἡ ἐκπαίδευση τῶν γυναικῶν. Τὸ 1910 στὸ ῥωσικὸ Γυμνάσιο Θηλέων τοῦ Κᾶρς φοιτοῦσαν ἐκτός ἀπό τὶς θυγατέρες τῶν Ἑλλήνων ἀστῶν καὶ πολλὰ κορίτσια ἀπό τὰ γύρω χωριά. Ὅσον ἀφοροῦσε στὴν συμμετοχὴ στὶς ἐκπαιδευτικές διαδικασίες, ἡ ἑλληνική νεολαῖα κατεῖχε τὴν πρώτη θέση. Ἀκολουθοῦσε ἡ ἀρμενική, κατόπιν ἡ ρωσικὴ καὶ τελευταία ἡ μουσουλμανικὴ (τουρκικὴ, κουρδικὴ, τουρκμενική).Παρ’ ότι ἡ ἑλληνική ὁμάδα ὑπῆρξε μιὰ κλειστὴ ἐθνική ὁμάδα, ἐντοῦτοις ἐμφανίστηκαν Ἕλληνες ποὺ ἐξέφρασαν μὲ ἰδιαίτερο τρόπο τὴν πολιτισμικὴ καὶ ἰδεολογική ποικιλία τοῦ Καυκάσου, ὅπως ὁ Γεώργιος Ἰωάννου Γεωργιάδης, ἕνας μεγάλος διανοητὴς ὁ ὁποῖος ἔγινε γνωστὸς μὲ τὸ ὄνομα Γεώργιος Γκουρτζίεφ.

---

• Ὁλόκληρο τὸ κείμενο μπορεῖτε νὰ διαβάσετε στό : www.e-istoria.com