,

 

Ἡ εἰκοσαετία 1923-1943 στάθηκε ἡ πιὸ ἐπικίνδυνη γιὰ τὴν ταυτότητα τῶν Δωδεκανήσων

Τοῦ Ζαχαρία Ν. Τσιρπανλῆ

Καθηγητὴ τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἱστορίας

στὴν Φιλοσοφικὴ Σχολὴ

τοῦ Πανεπιστημίου Ἰωαννίνων

Ἐπικίνδυνη περίοδος

……….Ἡ ΣΥΝΘΗΚΗ τῆς Λωζάννης σηματοδοτεῖ καὶ τὴν de jure μόνιμη κατάληψη καὶ πλήρη κυριαρχία. Ἀπό τὸ 1923/24 ἔως τὴν 11.9.1943, τὰ Δωδεκάνησα θὰ ζήσουν προσαρτημένα στὸ ἰταλικὸ βασίλειο, χαρακτηριζόμενα ὡς «Κτήση» (Possedimento) τοῦ Κοινοβουλίου.

……….Ὁ λόγος θὰ πήγαινε σὲ μάκρος ἄν ἐπέμενα στὶς ἀνεκπλήρωτες ἐπιφυλάξεις τῆς ἑλληνικῆς κυβέρνησης σχετικὰ μὲ τὰ οἰκεῖα περὶ τὴν προσάρτηση ἄρθρα τῆς συνθήκης τοῦ 1923 ἤ ἄν ἐξέταζα τὸ νομικὸ καθεστὼς ποὺ περιβάλλει τώρα τὰ νησιά.

……….Ἐνδιαφέρει ἄμεσα, νομίζω, νὰ σταθμίσῃ κανεὶς τὸν ῥυθμὸ τῆς ζωῆς τῶν κατοίκων μέσα στὴν οἰκογένειά τους, στὸ χωριὸ τους καὶ στὰ χωράφια τους, στὴν κοινοτικὴ τους συσσωμάτωση, στὴν συσπείρωση γύρω ἀπό τὴν Ἐκκλησία καὶ τὸν κλῆρο, στὴν σχολικὴ τους ὀργάνωση.

……….Νὰ διευκρινίσω, κατ’ ἀρχάς, ὅτι θεωρῶ ὡς τελευταία τὴν περίοδο αὐτὴ τῆς ἰταλοκρατίας. Μὲ τοὺς Γερμανοὺς ποὺ εἰσβάλλουν στὰ Δωδεκάνησα τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1943 καὶ τὰ κρατοῦν ὡς τὴν 8η Μαΐου 1945, οἱ ἰταλικοὶ νόμοι ἐπιβιώνουν τυπικὰ καὶ ἡ ἰταλικὴ διοίκηση καταντά σκιώδης.

……….Τὰ εἴκοσι λοιπόν αὐτὰ χρόνια (1923-1943), εἶναι τὰ πιὸ κρίσιμα καὶ τὰ πιὸ ἐπικίνδυνα γιὰ τὴν ἐθνική, τὴν θρησκευτική, τὴν γλωσσικὴ καὶ τὴν πολιτιστικὴ ταυτότητα τῶν Δωδεκανησίων.

……….Δύο εἶναι οἱ πιὸ σημαντικοὶ κυβερνῆτες ποὺ θὰ καλύψουν τὴν ἐν λόγῳ περίοδο, ὁ Mario Lago (Νοέμβριος 1922 – Νοέμβριος 1936) καὶ ὁ Cesare Maria De Vecchi conte di Val Cismon (Νοέμβριος 1936 – Δεκέμβριος 1940). Καὶ οἰ δύο ἔχουν τὶς ἴδιες, εὐρύτατες, ἀπολυταρχικές δικαιοδοσίες στὴν ἄσκηση τῆς νομοθετικῆς καὶ ἐκτελεστικῆς ἐξουσίας. Τὸ ἔργο τους ὅμως διαφοροποιεῖται σὲ ἀρκετὲς λεπτομέρειες, ἄν καὶ ὁ τελικὸς στόχος τους ὑπῆρξε ἀπαράλλαχτα ὁ ἴδιος.

Ἐξιταλισμός τῆς οἱκονομίας

……….Στὸν τομέα τῆς γεωργίας καὶ κτηνοτροφίας τὸ κυβερνητικὸ διάταγμα τοῦ 1924 περὶ δασικῆς ζώνης τῶν νησιῶν ἐπέφερε τὴν οἰκονομικὴ ἐξαθλίωση τῶν χωρικῶν. Μὲ τὸ πρόσχημα τῆς προστασίας τῶν δασῶν καὶ τῆς ἀναδασώσεως, ὁ ἀγρότης ὑποχρεωνόταν σὲ βαρύτατα πρόστιμα. Στὸ τέλος ἔχανε τὸ κτῆμα καὶ τὰ ζῶα του καὶ κατέληγε ἐργάτης μὲ ἐξευτελιστικὸ μεροκάματο στὰ δημόσια ἔργα τῶν ἀστικῶν κέντρων. Ἐπίσης, τὸ 1929, ὅταν καταρτίστηκε τὸ κτηματολόγιο, ἡ ἰταλικὴ διοίκηση κρατικοποίησε αὐθαίρετα ὅλα τὰ δάση ποὺ ἀνῆκαν σὲ κοινότητες, στὴν Ἐκκλησία, σὲ μοναστήρια, σὲ ἰδιῶτες. Ἀπό τὴν μία μέρα στὴν ἄλλη οἱ περιουσίες αὐτὲς ἄλλαξαν χέρια.

……….Ἐξίσου καταθλιπτικὰ καὶ ἐξοντωτικὰ ὑπῆρξαν τὰ μέτρα τοῦ Mario Lago στὸν τομέα τοῦ ἐμπορίου καὶ τῆς βιομηχανίας. Τὰ χρηματοπιστωτικὰ ἱδρύματα ὅπως τὸ Banco di Roma, τὸ Banco d’ Italia, τὸ Banco di Sicilia, ἡ Cassa di Credito Agrario, ποὺ ἄνοιξαν ὑποκαταστήματα στὰ Δωδεκάνησα, δὲν εὐνοοῦσαν τὴν παροχὴ πιστώσεων σὲ Ἕλληνες ἐμπόρους.  Ἄλλωστε ἀπό τὸ 1926 οἱ Ἰταλοὶ ἀποφεύγουν νὰ δίνουν ἄδειες ἄσκησης ἐμπορικοῦ ἐπαγγέλματος στοὺς Δωδεκανησίους. Τὸ χοντρικὸ ἐμπόριο εἶχε περάσει στὰ χέρια Ἰταλῶν, Ἑβραίων καὶ Φραγκολεβαντίνων.

……….Ἰταλικὲς ἑταιρεῖες, κατ’ ἀποκλειστικότητα, διαχειρίζονταν τὰ προσοδοφόρα μονοπώλια ὅπως τοῦ καπνοῦ – ἡ γνωστὴ ΤΕΜΙ: Tabacchi Egei. Manifatture Italiane -, τῶν ξηρῶν καρπῶν καὶ τῆς οἰνοπνευματοποιίας- ἡ SAIFE: Societa Anonima Italiana Fruttindustria Egea-, τῶν ἐμπορικῶν συναλλαγῶν (ἡ Compagnia Commerciale Italiana Egea), τοῦ λαδιοῦ, τοῦ κρασιοῦ καὶ ἄλλων ἀγροτικῶν προϊόντων (ἡ CAIR: Compagnia Agricola Industriale Rodi), τῆς ταπητουργίας (ἡ SAITIR: Societa Anonima Italiana. Tappetti. Industria Rodia), τῆς ἀλευροβιομηχανίας, τῆς κεραμοποιίας, τῆς ἀγγειοπλαστικῆς (ἡ γνωστὴ ICARO: Industria ceramiche artistiche Rodio – orientali) κ.ἄ.

……….Ἀπό τὶς ἔντεκα γραμμὲς θαλασσίων μεταφορῶν καὶ ἀκτοπλοΐας ποὺ ἐξυπηρετοῦσαν τὰ νησιὰ τὸ 1928, οἱ ἕξι ἦταν ἰταλικές: οἱ δύο τοῦ Lloyd Triestino, δύο τῆς Societa Puglia, μία τῶν Servizi Marittimi καὶ μία τῆς Societa S. Marco. Ἀπό τὶς ὑπόλοιπες πέντε, μία ἦταν γαλλικὴ (τῶν Messageries Maritimes), δύο τουρκικὲς (ἡ Naim Bey καὶ ἡ Seiv Sefain) καὶ δύο ἑλληνικὲς (ἡ Ἀτμοπλοΐα Σάμος καὶ ἡ Ἑταιρεία Γιαννουλᾶτος). Ἐπίσης, ὅλες οἱ κατασκευαστικὲς-οἰκοδομικὲς ἑταιρεῖες, ἀλλὰ καὶ οἱ μεγάλες ξενοδοχειακὲς-τουριστικὲς μονάδες ποὺ ἀνεγέρθηκαν στὴν
Ῥόδο κυρίως (ὅπως τὸ Grande Albergo delle Rose και τὸ Albergo delle Terme, τὰ Cevuo καὶ Cerva στὸν Προφήτη Ἠλία) ἀνῆκαν σὲ Ἰταλοὺς ἐπιχειρηματίες.

……….Δὲν ἐτελεσφόρησαν, βέβαια, οἱ προσπάθειες τοῦ Lago γιὰ τὴν ἵδρυση τῆς Αὐτοκέφαλης Ἐκκλησίας Δωδεκανήσου, ἄν καὶ οἱ τρεῖς μητροπολίτες (Ρόδου, Καλύμνου-Λέρου καὶ Καρπάθου-Κάσου) εἶχαν συμφωνήσει·  ὅλη ὅμως αὐτή ἡ κίνηση προκάλεσε διχασμὸ καὶ ἠθικὴ κρίση ἀνάμεσα στὸ ποίμνιο καὶ τοὺς ἐκκλησιαστικούς ἡγέτες του.

……….Τὰ αἴτια τῆς ἀποτυχίας τοῦ Αὐτοκεφάλου ἀνευρίσκονται στὴν παθητικὴ καὶ ἐνεργητικὴ ἀντίσταση τῶν κατοίκων, στὶς δραστήριες παρεμβάσεις τῶν Δωδεκανησίων τῆς διασπορᾶς (τῆς Ἀθήνας πιὸ πολὺ καὶ τῆς Αἰγύπτου), στὴν ἀναβλητικὴ τακτικὴ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ἀλλὰ καὶ στὴν ὑποβάθμιση τοῦ ζητήματος ἐκ μέρους τοῦ De Vecchi, ὁ ὁποῖος ἔβλεπε τελικὰ ὡς ἄχρηστο ἕναν τέτοιο θεσμό. Ὅσο καὶ ἄν ἡ τελευταία διαπίστωση ἀκούγεται παράξενα, ἔχει κάποια λογικὴ βάση.

……….Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία εἶχε σιγὰ σιγὰ ἀπογυμνωθεῖ ἀπό τὰ προνόμια καὶ τὰ δικαιώματά της στὴν ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης, στὴν λειτουργία τῶν σχολείων, στὴν κοινοτικὴ διοίκηση. Οἱ Ἰταλοὶ τὴν εἶχαν περιορίσει στὸν στενὸ κῦκλο τῆς λατρείας καὶ τὴν ἤλεγχαν ἀσφυκτικά. Ἐπιπλέον, χειροτονίες ὀρθόδοξων κληρικῶν δὲν ἐπιτρέπονταν παρὰ μόνο ὕστερα ἀπό μακροχρόνιες καὶ ἀνασταλτικές διαδικασίες. Νὰ ἀναφέρῳ τὴν περίπτωση τῆς Κῶ. Στὴν δεκαετία τοῦ 1930, δόθηκε μόνο μία ἄδεια χειροτονίας ἱερέα. Ἄν ἔμενε κενὴ κάποια μητροπολιτικὴ ἕδρα, ἡ κατάληψή της ἀπὸ νέο ἱεράρχη συναντοῦσε ἄπειρα ἐμπόδια. Καὶ πάλι τὸ παράδειγμα τῆς Κῶ εἶναι ἀρκετὰ διδακτικό. Μετὰ τὸν θάνατο τοῦ μητροπολίτη τῆς Κῶ, Ἀγαθάγγελου Ἀρχύτα, τὸ 1924, ὁ διάδοχός του, ὁ Ἑμμανουὴλ Καρπάθιος, ἐκλέχτηκε 23 χρόνια ἀργότερα, τὸ 1947, ὅταν πιὰ εἶχαν φύγει οἱ Ἰταλοί.

……….Ἀπό τὴν ἄλλη μεριά, τὸ Βατικανὸ ἐπανιδρύει, στὰ 1928, τὴν λατινικὴ ἀρχιεπισκοπὴ Ῥόδου καὶ ὀνομάζει ἀρχιερέα, τὸ 1929, τὸν Giammaria Castellani, γιὰ ὁλιγάριθμο ποίμνιο πιστῶν. Ἀπό τὸ 1923 ἐξ ἄλλου, τὴν θέση τῶν Γάλλων παίρνουν Ἰταλοὶ Φραγκισκανοὶ μοναχοί. Αὐτοί, ὅπως καὶ οἱ καλόγριες (οἱ suore), μέσα ἀπὸ ἔντονη φιλανθρωπική, νοσοκομειακὴ καὶ διδακτικὴ δραστηριότητα, ἐπιδίδονταν σὲ προπαγανδιστικὸ ἔργο ὑπὲρ τοῦ καθολικισμοῦ καὶ τοῦ ἰταλικοῦ πολιτισμοῦ. Εἰδικότερα, οἱ Φραγκισκανοί, μὲ ἕδρα τὴν Ῥόδο καὶ παραρτήματα στὴν Κῶ καὶ τὴν Λέρο, φρόντιζαν γιὰ τὶς ἐκκλησιαστικὲς ἀνάγκες· στὰ δύο τελευταία νησιὰ διηύθυναν τὰ δημοτικὰ σχολεία ἀρρένων.

……….Οἱ λεγόμενοι Ἀδελφοὶ τῶν Χριστιανικῶν Σχολῶν κρατοῦσαν τὰ δημοτικὰ καὶ τὰ γυμνάσια ἀρρένων στὴν Ῥόδο. Ἡ Ὀργάνωση τῶν Ἀδελφῶν τῆς Θείας Πρόνοιας τοῦ Don Orione, συντηροῦσε τὸ ὀρφανοτροφεῖο τῆς Ἀκαντιᾶς στὴν Ρόδο. Ἡ Ἀδελφότητα τῶν Φραγκισκανῶν καλογριῶν τῆς Gemona, διηύθυνε στὴν Ῥόδο δύο νηπιαγωγεῖα καὶ ἔνα βρεφοκομεῖο, ἐνῷ προσέφερε ὑπηρεσίες καὶ στὸ ὀρφανοτροφεῖο. Ἡ Ἀδελφότητα τῶν καλογριῶν τῆς Ἀσπίλου Συλλήψεως τῆς Ivrea, εἶχε τὴν εὐθύνη τῶν δημοτικῶν καὶ γυμνασίων θηλέων τῆς Ῥόδου. Ἡ Ἀδελφότητα τῶν Φραγκισκανῶν καλογριῶν τῆς Αἰγύπτου, ὑπηρετοῦσε τὸ νοσοκομεῖο τῆς Ῥόδου. Τέλος, ἡ Ἀδελφότητα τῶν Ζηλωτριῶν καλογριῶν τῆς Ἱερᾶς Καρδίας, εἶχε ἐγκατασταθεῖ στὴν Κῶ καὶ στὴν Λέρο, ὅπου ἐργαζόταν διευθύνοντας τὰ νηπιαγωγεῖα, τὶς σχολὲς θηλέων καὶ τὰ νοσοκομεῖα.

Ἐπέμβαση στὴν ἐκπαίδευση

……….Τὸ 1926, μὲ τὸν σχολικὸ κανονισμὸ (Ordinamento delle scuole elementari e medie), ποὺ ἐπέβαλε ὁ Lago, ξεκίνησε ἡ ἅλωση τῶν ἑλληνικῶν σχολείων. Στὴν ἀρχή, ἡ ἐπέμβαση ὑπῆρξε συντηρητική. Πιεστικὴ καὶ ἀνυποχώρητη ἀπό τὸ 1932-1933.

……….Τρεῖς ἦταν οἱ ἄξονες τοῦ ἰταλικοῦ προγράμματος: πρῶτα, ἡ εἰσαγωγὴ τῆς ἰταλικῆς γλώσσας ὡς μαθήματος ὑποχρεωτικοῦ σὲ ὅλες τὶς βαθμίδες τῆς ἐκπαίδευσης· ἔπειτα, ἡ εἰσαγωγή προπαγανδιστικῶν ἀναγνωστικῶν βιβλίων· καὶ τρίτο, ὁ διορισμὸς προσώπων ἀπόλυτης ἐμπιστοσύνης τῶν Ἰταλῶν γιὰ τὴν διδασκαλία τῶν ἰταλικῶν καὶ τῶν λατινικῶν.

……….Τὰ ἑλληνικὰ κοινοτικὰ σχολεῖα δὲν μπόρεσαν ν’ ἀντέξουν τὴν οἰκονομικὴ ἀσφυξία ποὺ τοὺς ἐπέβαλε ἡ ἰταλικὴ διοίκηση. Σιγὰ σιγὰ μετατράπηκαν σὲ ἐπιχορηγούμενα, δηλαδὴ σὲ ἐλεγχόμενα καὶ κατευθυνόμενα ἀπό τοὺς Ἰταλούς.

……….Ἡ χαριστικὴ βολὴ δόθηκε ἀπό τὸν De Vecchi, μὲ τὸ διάταγμα τοῦ 1937. Ἡ ἑλληνικὴ γλῶσσα χαρακτηρίστηκε ὡς «lingua locale» (τοπικὴ γλῶσσα). Ἔγινε μάθημα προαιρετικὸ καὶ διδασκόταν χωρὶς βιβλία. Ὅλα τὰ μαθήματα γίνονταν στὰ ἰταλικά. Ἐπιπλέον εἰσήχθη τὸ μάθημα τῆς «cultura fascista» (τῆς φασιστικῆς ἀγωγῆς).

……….Νὰ προσθέσῳ ἀκόμη ὅτι ἀπὸ τὸ 1926, ἱδρύθηκε στὴν Ῥόδο τὸ ἰταλικό διδασκαλεῖο (Istituto Magistrale), στὸ ὁποῖο ἔπρεπε ἀπαραιτήτως νὰ φοιτήσουν ὅσοι Δωδεκανήσιοι ἤθελαν νὰ γίνουν δάσκαλοι. Ἐπίσης ἀναγνωρίζονταν τὰ πτυχία μόνο τῶν ἰταλικῶν πανεπιστημίων. Οἱ Δωδεκανήσιοι κατευθύνονταν ἀπό τὶς ἀρχὲς πρὸς τὸ Πανεπιστήμιο τῆς Πίζας, ὅπου φοιτοῦσαν κάτω ἀπό τὸ ἄγρυπνο μάτι τῆς μυστικῆς ἰταλικῆς ἀστυνομίας.

Δημογραφική αλλοίωση

………..Τὸ μεταναστευτικὸ καὶ προσφυγικὸ ζήτημα τῆς Δωδεκανήσου ἐπὶ ἰταλοκρατίας δὲν ἔχει ἀπασχολήσει σοβαρὰ τὴν ἔρευνα ὤς σήμερα. Ἐπὶ Lago ὑπολογίζεται ὅτι ἐγκατέλειψαν τὰ νησιὰ 30.000 περίπου Ἕλληνες. Ἀπό τό 1912 ὠς τό 1940 ἐκτιμᾶται ὅτι 80-100 χιλ. Δωδεκανήσιοι δημιούργησαν πολυπληθεῖς παροικίες στὸν Πειραιᾶ, τὴν Ἀθήνα, τὴν Ἀμερική, τὴν Ῥοδεσία, τὴν Αἴγυπτο, τὴν Αὐστραλία. Οἱ ἐκτοπίσεις καὶ οἱ ἐξορίες, οἱ ψυχικοὶ καὶ οἰκονομικοὶ καταναγκασμοί, εὑνοοῦσαν τὴν πληθυσμιακὴ αἱμορραγία καὶ φυγή. Τὴν ἴδια στιγμὴ ὁ ἀριθμὸς τῶν Ἰταλῶν μεγάλωνε μὲ συστηματικοὺς ἐποικισμοὺς καὶ ἵδρυση ἀγροτικῶν χωριῶν, μὲ τὶς οἰκογένειες στρατιωτικῶν καὶ πολιτικῶν ὑπαλλήλων.

………..Τὸ 1935 ὁ ἰταλικὸς στρατὸς στὰ Δωδεκάνησα εἶχε φτάσει τὶς 7.000, οἱ ὑπάλληλοι τοὺς 550 καὶ οἱ ἔποικοι τοὺς 7.000. Σὲ ἐκτάσεις ἀπό ὑποχρεωτικὲς ἀπαλλοτριώσεις, χωρὶς ἀποζημίωση τῶν Ἑλλήνων ἰδιοκτητῶν, χτίσθηκαν γιὰ τοὺς Ἰταλοὺς ἐποίκους τέσσερεις ὑποδειγματικοὶ ἀγροτικοὶ οἰκισμοὶ στὴν Ῥόδο: τὸ Peveragno, κατὰ τὸ 1928-30, στὴν θέση τοῦ χωριού Καλαμώνας· τὸ San Benedetto ἤ Savona, τὸ 1936, πάνω σὲ κτήματα τοῦ χωριοῦ Ἀρχάγγελος (σημ. Κολύμπια)·  τὸ Campochiaro, τὸ 1935-36, σὲ δασικὴ ἔκταση στὸ χωριὸ Διμυλιᾶ (σημ. Ἐλεοῦσα)·  τό San Marco, τό 1935, στὴν πεδιάδα τῆς Κατταβιᾶς. Στὴν Κῶ δημιουργήθηκαν, κατὰ τά μέσα τῆς δεκαετίας τοῦ ’30, δύο παρόμοιοι οἰκισμοί·  ὁ ἕνας στὶς παρυφὲς τῆς πρωτεύουσας, στὴν γνωστὴ περιοχὴ τῆς Λάμπης· ὀνομάστηκε Torre di Lambi· δεύτερος στὴν περιοχὴ τοῦ Λινοπότη καὶ πῆρε διάφορες ὀνομασίες (στὴν ἀρχή Anguillara, ἔπειτα Pvimavera, ἀργότερα La Fiorenza). Γιὰ τοὺς οἰκισμοὺς αὐτοὺς δὲν ἴσχυαν οἱ ἀπαγορεύσεις περὶ δασικῶν ζωνῶν. Στὴν Λέρο ἐξ ἄλλου, σχεδιάστηκε ἀπό τὸ 1923 καὶ χτίστηκε ἕνα ἐντελῶς καινούργιο, ἀστικό, οἰκιστικὸ σύνολο, μία μικρὴ πόλη, τὸ Portolago, στὴν περιοχὴ Λακκί.

Ἀλλοτρίωση τοῦ χώρου

……….Ὁ Mario Lago ἀκολούθησε τὴν λεγόμενη «πολιτικὴ τοῦ λίθου». Πρόκειται γιὰ τὴν ἐπιβεβαίωση καὶ τὴν διαιώνιση τῆς ἐξουσίας μέσα ἀπό κτήρια καὶ μνημεῖα, ποὺ ὁ χρόνος δύσκολα μπορεῖ νὰ ἐξαφανίσῃ. Κατ’ ἐξοχὴν στὴν Ρόδο, στὴν Κῶ (ἰδίως μετὰ τὸν σεισμὸ τοῦ 1933) καὶ στὴν Λέρο, παρατηρείται ἕνας ἐντυπωσιακὸς ὀργασμὸς οἰκοδομικῶν ἔργων, ρυθμιστικῶν σχεδίων, κτηματογραφήσεων, διάνοιξης ὁδῶν καὶ ἀσφαλτοστρώσεων.

……….Ἡ μελέτη καὶ ὁ σχεδιασμὸς τοῦ χώρου γίνονται ἀπό ἱκανοὺς ἀρχιτέκτονες καὶ πολεοδόμους ποὺ ὁ Lago μετακαλεῖ ἀπό τὴν Ἰταλία. Ἡ Ρόδος μετατρέπεται σὲ μία ἀπέραντη κηπούπολη καὶ ἡ Κῶς σ’ ἕναν δροσερὸ ἀνθόκηπο. Ὁφείλωμε νὰ ἀναγνωρίσωμε τὴν ὑποδειγματική δουλειᾶ τῶν Ἰταλῶν, τὴν ὁποία σὲ πολλὰ θ’ ἄξιζε νὰ τὴν εἴχαμε συνεχίσει. Τὸ τίμημα, ὡστόσο, γιὰ τὰ δημόσια ἔργα ὑπῆρξε τεράστιο. Ἑννοῶ τὶς ἀπλήρωτες ἀναγκαστικὲς ἀπαλλοτριώσεις καὶ τὴν ἐκμετάλλευση τῶν φτωχῶν Ἑλλήνων ἐργατῶν. Σ’ αὐτούς καταβαλλόταν τὸ 1/2 ὡς καὶ 1/6 τοῦ ἡμερομισθίου τοῦ ἀνειδίκευτου Ἰταλοῦ ἐργάτη.

……….Έπειτα, ὁ βενετσιάνικος ρυθμὸς ποὺ ἐφαρμόστηκε, κατ’ ἐπιθυμία τοῦ Lago, σὲ μερικὰ δημόσια κτήρια (ὅπως στὸ Διοικητήριο τῆς Ρόδου) ἀποδείχτηκε ἀταίριαστος καὶ μὲ τὴν ἱπποτικὴ ἀρχιτεκτονικὴ καὶ μὲ τὴν οἰκοδομικὴ παράδοση τῶν νησιῶν. Κατὰ τὴν ἄποψη τοῦ διακεκριμένου ἀρχαιολόγου Χρήστου Καρούζου, τὰ οἰκοδομήματα στὸ Μαντράκι τῆς Ρόδου καὶ ἀλλοῦ ἤθελαν νὰ ξαφνιάσουν τὸν θεατή, νὰ καταπλήξουν τὸν ὑπήκοο, νὰ δείξουν τὴν συνέχεια τάχα τῆς ἱπποτοκρατίας. Οἱ Ἰταλοί, μὲ τὸν ἐκλεκτισμὸ ποὺ τοὺς διέκρινε, ἀντιγράψανε παλιοὺς ἰταλικούς ρυθμοὺς καὶ φτιάξανε μέγαρα ἐπιδεικτικὰ καὶ ἄμετρα.

………..Αὐτά σήμερα, ἀμετακίνητοι μάρτυρες ἐκείνης τῆς ἐποχῆς, προκαλοῦν τὸ ἐνδιαφέρον εἰδικῶν ἐρευνητῶν, οἱ ὁποῖοι συχνὰ τὰ περιγράφουν, ἀλλά δὲν ἐρμηνεύουν καὶ τὸν λόγο τῆς ὕπαρξής τους. Τὰ ἔχομε πάντως συνηθίσει τὰ κτήρια αὐτά, βλέπομε νὰ συνεχίζουν τὸν λειτουργικὸ χαρακτῆρα τους καὶ νὰ δένονται μὲ περιστατικὰ τῆς δημόσιας καὶ ἰδιωτικῆς ζωῆς τῶν Δωδεκανησίων. Ἀναμφισβήτητα ἀποτελοῦν μέρος τοῦ παρελθόντος μας. Γι’ αὐτό καὶ πρέπει νὰ τὰ σεβόμαστε καὶ νὰ τὰ συντηροῦμε.

Ἡ μακροπρόθεσμη αἰσιοδοξία τοῦ Lago

……….Τὸ πολύπλευρο ἔργο τοῦ Lago ἀπέβλεψε στὴν σιωπηρὴ ὑπονόμευση μακροχρόνιων θεσμῶν, στὴν διάβρωση τοῦ ψυχικοῦ κόσμου τῶν νησιωτῶν, στὴν ἀλλοίωση τοῦ παραδοσιακοῦ τρόπου ζωῆς. Ὁ ἐξιταλισμὸς προχωροῦσε καλπάζοντας. Ἡ προσπάθεια ἐπικουρεῖται καὶ ἀπό τὸν νέο δικαιικὸ καθεστὼς ποὺ ἐπιβάλλεται. Ὁ Ἰταλὸς διοικητὴς καὶ ἡ φασιστικὴ κυβέρνηση τῆς Ῥώμης εἰσάγουν ἀπό τὴν 1 Ἰανουαρίου 1932 τοὺς ἰταλικοὺς νομοθετικοὺς κώδικες, τὸν ἀστικό, τὸν ἐμπορικὸ καὶ τῆς πολιτικῆς Δικονομίας. Σύμφωνα μ’ αὐτοὺς ἀναδιαρθρώνονται οἱ δικαστικὲς ὑπηρεσίες τῶν νησιῶν. Τὰ πολιτικὰ δικαιώματα ὅμως τῶν Δωδεκανησίων ἀπό τό 1925 καὶ τό 1933, μὲ τὴν διάκριση σὲ πλήρη ἤ μητροπολιτικὴ καὶ μικρὴ ἰθαγένεια, παρέμεναν ἀσαφὴ καὶ ὑπὸ ἀμφισβήτηση. Ἔπειτα ἡ διάκριση αὐτὴ ἐπέφερε σημαντικὰ ρήγματα στὴν κοινωνικὴ συνοχή, ἀκόμη καὶ οἰκογενειακά δράματα.

……….Τὰ σχέδια τοῦ Lago, κατὰ τὴν γνώμη μου, εὐνοήθηκαν ἀποφασιστικὰ ἀπό τὴν ἀποκατάσταση φιλικῶν σχέσεων τῆς Ἰταλίας μὲ τὴν τουρκία καὶ τὴν Ἑλλάδα. Συγκεκριμένα, οἱ διαφορὲς μὲ τὴν τουρκία καὶ μὲ τὴν κυριότητα στὰ νησάκια τοῦ Καστελόριζου καὶ στὸν προσδιορισμὸ τῶν θαλάσσιων συνόρων κατὰ μῆκος τῶν Δωδεκανήσων καὶ τῆς μικρασιατικῆς ἀκτῆς, ρυθμίστηκαν ὁριστικὰ τὸ 1932 μὲ τὴν συμφωνία τῆς Ἄγκυρας (τὴν 4η Ἰανουαρίου). Τὰ 37 γεωγραφικὰ σημεῖα ποὺ μὲ λεπτομέρεια καθορίζουν τὴν συνοριακὴ ὑδάτινη γραμμὴ περιλαμβάνονται στὸ πρωτόκολλο τῆς 28.12.1932. Πρόκειται γιὰ τὴν συμφωνία ποὺ ἀπὸ τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1996 ἔχει ἀποκτήσει πιεστικὴ ἐπικαιρότητα στὴν Ἑλλάδα καὶ στὴν Τουρκία.

……….Ἀλλά ἡ θανάσιμη μοναξιὰ τῶν Δωδεκανησίων ὁλοκληρώθηκε τὴν 23.9.1928, ὅταν ὁ Ἕλληνας πρωθυπουργὸς Ἐλευθέριος Βενιζέλος, ὑπέγραψε στὴν Ῥώμη μὲ τὸν Μουσολίνι τὸ πενταετοὺς ἰσχύος σύμφωνο «φιλίας, συνδιαλλαγῆς καὶ δικαστικοῦ διακανονισμοῦ». Ἡ δήλωση τοῦ Βενιζέλου ὅτι Δωδεκανησιακὸ Ζήτημα δὲν ὑφίσταται μεταξὺ Ἑλλάδος καὶ Ἰταλίας, ἀλλὰ μόνο μεταξὺ Ἰταλίας καὶ Δωδεκανήσου, ἐπιτάχυνε τὸν ἐξιταλισμό. Οἱ Δωδεκανήσιοι δὲν εἶχαν στὸν ἥλιο μοίρα. Ὅλοι τοὺς εἶχαν ἐγκαταλείψει, τουλάχιστον ἐπίσημα. Εἶναι νὰ ἀπορῇ κανεὶς μὲ τὰ τεράστια ψυχικὰ ἀποθέματα τοῦ δωδεκανησιακοῦ λαοῦ, ὁ ὁποῖος συνέχισε τὸν ἀγῶνα τῆς ἐπιβίωσης καὶ τῆς ἀντίστασης.

……….Ὁ Lago, ἰκανοποιημένος ἀπό τὰ ἀποτελέσματα τῶν προσπαθειῶν του, διαβεβαίωνε τὸ ὑπουργεῖο τῶν Ἐξωτερικῶν τὴν 15η Δεκεμβρίου 1934, ὅτι ὁ ἐκκαθολικισμὸς καὶ ὁ ἐξιταλισμὸς τῶν Δωδεκανησίων θὰ εἶχαν συντελεσθεῖ μέσα σὲ μία γενιά, ἐφόσον δὲν ἄλλαζε τὸ πρόγραμμά του. Πίστευε ὅτι τὸ ἐθνικὸ καὶ κοινωνικὸ περιβάλλον τῶν νησιῶν θὰ μεταλλασσόταν χάρη στὸν συνεχιζόμενο ἰταλικὸ ἐποικισμό, στὰ κοινὰ καὶ συγγενικὰ συμφέροντα, στὴν πολιτικὴ καὶ οἰκονομικὴ διείσδυση τοῦ μητροπολιτικοῦ καθεστώτος (τῆς Ῥώμης).

Ἡ ἀσυγκράτητη βιασύνη τοῦ De Vecchi

……….Ὁ διάδοχος τοῦ Lago, ὁ γνωστὸς τετράρχης τοῦ φασισμοῦ De Vecchi, θὰ ἀνατρέψῃ τὴν σταθερὴ προσπάθεια τοῦ προγράμματος. Βίαιος, παρορμητικὸς καὶ βιαστικὸς δὲν μποροῦσε νὰ περιμένῃ μιὰ γενιά. Ἤθελε ἄμεσα καὶ δυναμικὰ ἀποτελέσματα. Ἐπενέβη καὶ ἐπέβαλε ριζικὲς ἀλλαγές στὴν παιδεία μὲ τὸν νέο σχολικὸ κανονισμὸ (τῆς 21.7.1937), ὅπως σημείωσα καὶ πιὸ πάνω, στὴν διοίκηση μὲ τὸν διορισμὸ στὶς κοινότητες τῶν podesta καὶ τῶν κυβερνητικῶν κομισάριων, στὴν ἀπονομή τοῦ δικαίου (ἰδίως τοῦ οἰκογενειακοῦ) καὶ στὴν εἰσαγωγή τοῦ ἰταλικοῦ ρατσιστικοῦ νόμου τοῦ 1938. Ὅπως ὁ ἴδιος διεκήρυξε, μοναδικὸς στόχος του ἦταν νὰ ἐξομοιώσει τὸ πρόσωπο τῆς Δωδεκανήσου μὲ τὸ πρόσωπο τῆς Ἰταλίας. Μὲ ἄλλα λόγια, ὁ ἐκφασισμός στὴν πιὸ στυγνὴ μορφὴ του.

……….Τὴν τελικὴ λύση στὸ δράμα τῶν νησιῶν θὰ τὴν φέρῃ ὁ β’ παγκόσμιος πόλεμος. Μόνο αὐτός, ὅπως σωστὰ εἶχε διαβλέψει ὁ Βενιζέλος, μπόρεσε νὰ ρυθμίσῃ ἕνα ζήτημα, τὸ ὁποῖο ἡ διεθνὴς διπλωματία ἐπί σειρὰ ἐτῶν τὸ χρησιμοποιοῦσε  ὡς προϊὸν ἐπ’ ἀνταλλαγή.

---

• Πηγή: Ἡ ἔντυπη ἔκδοση τοῦ 7 Ἡμέρες, ἔνθετο τῆς Ἐφημερίδος Καθημερινή, 30 Νοεμβρίου 1997.

• Ἐπιμέλεια κειμένου: Ἑλληνικὸ Ἡμερολόγιο

Copyright (©) «Ἑλληνικὸ Ἡμερολόγιο»