,
,
……….Ἡ Ἑρμούπολις, μπορεῖ νὰ ἄντεξε στὸν συναγωνισμὸ τῶν ἐμπορικῶν λιμένων τῆς τουρκίας… νὰ πολέμησε κατὰ τοῦ σκληροῦ Τελωνιακοῦ Νόμου, νὰ ἀγωνίσθηκε κατὰ τὴν διάρκεια τῶν δύσκολων ἐμπορικῶν ἐτῶν τοῦ 1838 καὶ 1848, νὰ ὑπέστη δεινὰ λόγῳ τοῦ Παρκερικοῦ ἀποκλεισμοῦ…, ὅλα αὐτὰ τὰ ὑπέφερε καὶ ξεπέρασε μὲ ὑπομονή, σὲ ἕνα ὅμως γονάτισε, στὴν μάστιγα τῆς χολέρας. Ὅπως ἔγραψε ἡ έφημερίδα «Αἴολος» (ἡ μόνη ποὺ ἐκδιδόταν στὴν Ἑρμούπολη) στὶς 23 Σεπτ.1854 : «…ἡ ἐπάρατος αὕτη νόσος πληγὰς βαθείας ἠνέωξεν εἰς τὸ σῶμα τῆς Πόλεώς μας…ἐὰν δὲ ὅ μὴ γένοιτο ὑποτροπὴ τις παρουσιασθῇ τετέλεσθαι, καὶ ἔχομεν δίκαιον νὰ ἐκφράζωμεν φόβον τοιοῦτον, διότι ὡς εἴπομεν ἀνάγκη ἔπλασε τὸν τόπον αὐτὸν καὶ ἡ ἀνάγκη δύναται νὰ τὸν φέρῃ εἰς ἀποσύνθεσιν». Ἡ ἐφημερίδα ὕστερα ἀπὸ διαμαρτυρία τοῦ Γάλλου προξένου στὴν Σῦρο, ἔκλεισε κατόπιν διαταγῆς τοῦ νομάρχη Κυκλάδων, διότι ἔγραφε κατὰ τῶν γαλλικῶν στρατευμάτων κατοχῆς ποὺ ἦταν ὑπεύθυνα γιὰ τὴν μετάδοση τῆς νόσου.
Η ΧΟΛΕΡΑ ΣΤΗΝ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗ ΤΗΣ ΣΥΡΟΥ (1854)
Χρήστου Λούκου
……….Ὑπάρχουν ἑπτὰ καταγεγραμμένες πανδημίες χολέρας. Ἡ πρώτη, 1817-1824, ξεκινώντας ἀπὸ τὶς Ἰνδίες, τὴν κοιτίδα τῆς νόσου, ἔφθασε ὥς τὴν Κασπία. Ἡ Εὐρώπη προσβάλλεται, ὅπως φαίνεται μὲ τὴν δεύτερη πανδημία, 1829-1837, ποὺ σαρώνει τὴν Γαλλία, Ἀγγλία καὶ ἄλλες χῶρες. Ἡ Ἑλλάδα πλήττεται γιὰ πρώτη φορὰ κατὰ τὴν διάρκεια τῆς τρίτης πανδημίας ποὺ ἄρχισε στὰ 1848. Τότε ὑπεισῆλθε καὶ ἕνας μὴ ἐλέγξιμος ἀπὸ τὶς ἑλληνικὲς ἀρχὲς παράγοντας, ἀφοῦ πρῶτοι φορεῖς τῆς χολέρας ἦταν οἱ Γάλλοι στρατιῶτες τοῦ στρατοῦ κατοχῆς στὸν Πειραιᾶ (…)
Πανικὸς καὶ φυγή
……….Στὶς 26 Ἰουνίου 1854 ἔφθασαν στὴν Σῦρο γαλλικὰ πολεμικὰ πλοῖα στὰ ὁποῖα εἶχαν σημειωθεῖ κρούσματα χολέρας. Ἡ νόσος ἔπληττε τότε τὴν Νότια Γαλλία καὶ εἶχε διαδοθεῖ στὰ γαλλικὰ στρατεύματα ποὺ εἶχαν μεταφερθεῖ στὴν Ἀνατολὴ λόγῳ τοῦ Κριμαϊκοῦ πολέμου. Ἀπὸ τὰ παραπάνω πλοῖα ἐξῆλθαν στὴν Ἑρμούπολη μερικοὶ «ὑγιεῖς», ἐρχόμενοι σὲ ἐπικοινωνία μὲ τοὺς κατοίκους. Εἶναι πιθανὸ ὅτι ἀπὸ αὐτοὺς προῆλθε τὸ μόλυσμα ἤ ἀπὸ τὰ χολερικὰ πτώματα ποὺ γαλλικὰ πλοῖα ἔρριχναν στὴν θάλασσα κοντά στὸ νησί.
……….Τὰ κρούσματα ἦταν σποραδικὰ τὸν Ἰούλιο. Ἡ ἐπιδημία ξεσπᾶ μὲ ὁρμὴ στὶς ἀρχὲς Αὐγούστου καὶ διαρκεῖ ἕνα μῆνα περίπου. Στὴν πόλη φαίνεται ὅτι βρίσκονταν τότε 25.000 περίπου κάτοικοι. Μερικὲς χιλιάδες ἀπ’ αὐτοὺς εἶχαν πρόσφατα φθάσει ὡς πρόσφυγες στὸ νησί, διωγμένοι ἀπὸ τὴν τουρκία λόγῳ τῆς διακοπῆς τῶν ἑλληνοτουρκικῶν σχέσεων. Εἶχαν ἐπιστρέψει καὶ ἀρκετοὶ ἀπὸ τὰ πληρώματα τῶν ἐμπορικῶν πλοίων ποὺ ἔμεναν ἀργὰ λόγῳ τοῦ ἀποκλεισμοῦ ποὺ ἐπέβαλαν στὴν Ἑλλάδα οἱ Μεγάλες Δυνάμεις. Ὅταν οἱ θάνατοι πολλαπλασιάστηκαν καὶ τρόμος κατέλαβε τοὺς κατοίκους, ἡ φυγὴ ἐμφανίστηκε ὡς τὸ ἀποτελεσματικότερο μέσο σωτηρίας. Πολλοὶ μπῆκαν στὰ πλοῖα καὶ κατέφυγαν στὰ γύρω νησιά. Δὲν φαίνεται ὅτι τοὺς καλοδέχτηκαν παντοῦ. Σὲ ἄλλα πλοῖα ἐκδηλώθηκαν κρούσματα ἐν πλῷ καὶ μερικοὶ θανόντες ρίχτηκαν στὴν θάλασσα.
……….Οἱ περισσότεροι τελικὰ βρῆκαν καταφύγιο στὰ γειτονικὰ νησιὰ Τῆνο καὶ Μύκονο, ὅπου καὶ μετέδωσαν τὴν νόσο. Ὑπάρχουν ἀναφορὲς τοῦ Ῥῆγα Παλαμήδη στὸν βασιλέα Ὄθωνα γιὰ τὴν χολέρα σὲ Τῆνο καὶ Μύκονο μὲ ἡμερομηνία 10 καὶ 24 Σεπτεμβρίου 1854 (Ὀθωνικὸ Ἀρχεῖο, Ὑπουργεῖο Ἐσωτερικῶν, φ. 191). Δὲν θὰ ἦταν καὶ λίγοι αὐτοὶ ποὺ παρέμειναν μέσα στὰ πλοῖα σ’ ὅλη τὴν περίοδο τῆς κρίσης.
……….Παράλληλα μὲ τὴν διαφυγὴ πρὸς τὴν θάλασσα καὶ τὰ γύρω νησιά, ἦταν καὶ ἡ φυγὴ πρὸς τὸ ἐσωτερικὸ τοῦ νησιοῦ. Τὰ χωριὰ κατακλύστηκαν ἀπὸ τοὺς φυγάδες. Ἁκόμη καὶ οἱ σταῦλοι χρησιμοποιήθηκαν μὲ λίγες τροποποιήσεις ὡς κατοικίες. Στὴν ὕπαιθρο, ἐκτὸς ἀπὸ λίγα χωριὰ ποὺ ἤδη εἶχαν προσελκύσει τὸ ἐνδιαφέρον τῶν πλουσίων γιὰ θερινὴ διαβίωση, κυριαρχοῦσαν οἱ καθολικοί. Παρὰ τὶς ἀντιθέσεις τους πρὸς τοὺς ὀρθοδόξους, ποὺ εἶχαν ἐνταθεῖ μὲ τὴν παρουσία γαλλικῶν δυνάμεων στὴν Ἑλλάδα, φαίνεται ὅτι στὴν κρίσιμη αὐτὴ περίοδο περιέθαλψαν πολλούς φυγάδες. (Οἱ Καθολικοὶ Συριανοὶ εἶχαν ταχθεῖ ἀνεπιφύλακτα ὑπὲρ τῶν Γάλλων καὶ Ἄγγλων στὸν Κριμαϊκὸ πόλεμο, ἐνῷ οἱ περισσότεροι Ἑρμουπολίτες εὔχονταν νίκες τῶν Ῥώσων· βλ. τὶς ἐκθέσεις (1854) τοῦ προξένου τῆς Γαλλίας στὴν Σῦρο A. Guerin: Γαλλικὸ Ὑπουργεῖο τῶν Ἐξωτερικῶν, CPC/ Gr.Syra/1).
……….Τὸ ἴδιο συνέβη καὶ γιὰ ὅσους κατέφυγαν στὴν Ἄνω Σῦρο, ἡ ὁποία, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν Ἑρμούπολη, ἐλάχιστα ἔπαθε ἀπὸ τὴν ἐπιδημία. Ἡ φυγὴ γενικὰ ἦταν τόσο μεγάλη ὥστε οἱ πηγὲς νὰ μιλοῦν ὅτι ἔμειναν τελικὰ στὴν πόλη μόνο 12.000 ἀπὸ τὶς 25.000 τῶν κατοίκων (περισσότεροι ἀπὸ 2.000 κατέφυγαν στὴν ἐξοχὴ καὶ 10.000 περίπου στὰ νησιά). «…Τέλος πάντων ἡ πόλις μας, ἡ ἀεικίνητος καὶ θορυβώδης, ὁμοιάζει νεκρούπολιν φέρουσαν τὸν τρόμον καὶ τὴν ἀθυμίαν ζωγραφισμένην εἰς τὰς ὁδοὺς καὶ τὰς ἀγοράς», ἔγραφε ἡ ἐφημερίδα Αἴολος στὶς 19 Αὐγούστου 1854, ἀρ.518.
……….Ἡ ἐπιδημία κτύπησε κεραυνοβόλα στὶς πρῶτες ἡμέρες τοῦ Αὐγούστου καὶ προκάλεσε τὸν πανικὸ καὶ τὸ πρῶτο μεγάλο κύμα φυγῆς. Μία μικρὴ κάμψη στὴν συνέχεια καὶ ὕστερα, στὶς 13 Αὐγούστου, νέος παροξυσμὸς καὶ νέο κύμα φυγῆς. Ἀπὸ τὶς 15-28 ὕφεση, ἀλλὰ μὲ διακυμάνσεις, καὶ παύση στὰ τέλη τοῦ μῆνα.
Τὰ θύματα
……….Λείπει ἀπὸ τὸ Δημοτικὸ Ἀρχεῖο Ἑρμούπολης τὸ βιβλίο θανάτων τοῦ 1854· (τὸ κατάστιχο ἔλειπε ἤδη τὸ 1894-βλ.Πρακτικὰ Ἰατρικῆς Ἑταιρείας Σύρου, ἔτους 1894-1895). Χρησιμοποιοῦνται κατ’ ἀνάγκην, ἄλλες μαρτυρίες γιὰ τὸν προσδιορισμὸ τῶν θυμάτων τῆς χολέρας. Κατὰ τὴν ἐφημερίδα Αἴολος, ἀνάμεσα στὶς 3 καὶ 31 Αὐγούστου πέθαναν στὴν Ἑρμούπολη 365 ἄτομα, 175 ἄνδρες (48%) καὶ 190 γυναῖκες. Ἀπὸ τοὺς θανόντες 70 (19,18%) ἦταν παιδιὰ ὥς 10 ἐτῶν. Ἐάν σύμφωνα μὲ τὸν Αἴολο, ὑπολογίσουμε τοὺς κατοίκους ποὺ ἔμειναν στὴν πόλη καὶ δὲν ἔφυγαν στὰ νησιὰ ἤ στὶς ἐξοχὲς σὲ 12.000, τότε οἱ θάνατοι φθάνουν στὸ ποσοστὸ 3% , 13 κάθε μέρα. Ἐὰν τώρα στὰ 365 θύματα προσθέσουμε κι ὅσους ἀπεβίωσαν κατὰ τὴν φυγὴ ἤ στοὺς χώρους ὑποδοχῆς, ὁ συνολικὸς ἀριθμὸς τῶν θυμάτων θὰ πρέπει νὰ ξεπερνάει τοὺς 500. Ἀριθμὸς ὑψηλός, ἄν λάβουμε ὑπ’ ὅψιν ὅτι τὸ σύνολο τῶν θανάτων γιὰ ὅλο τὸ 1853 ἦταν 332 καὶ γιὰ τὸ 1855, 341 ἄτομα.
……….Μία ἄλλη πηγὴ εἶναι τὸ βιβλίο ἀποβιώσεων τοῦ ναοῦ τῆς Μεταμορφώσεως. Ὁ ναὸς ποὺ εἶναι καὶ ἡ μητρόπολη, κάλυπτε τὶς θρησκευτικὲς ἀνάγκες τοῦ Δ΄ τμήματος, τὸ ὁποῖοι δοκιμάστηκε περισσότερο ἀπὸ τὴν ἐπιδημία. Ἀπὸ τοὺς 30 θανάτους τὸν Ἰούνιο, καὶ τοὺς 32 τὸν Ἰούλιο, φθάνουμε τὸν Αὔγουστο – στὴν ἔνταση τῆς ἐπιδημίας – στοὺς 137, γιὰ νὰ πέσουμε τὸν Σεπτέμβριο στοὺς 17. Δὲν σημειώνονται οἱ αἰτίες θανάτου, ἀλλὰ εἶναι προφανὲς ὅτι ἡ μεγάλη αὔξηση ὀφείλεται σὲ θύματα ἀπὸ τὴν χολέρα. Ἀπὸ τοὺς 137 θανόντες τὸν Αὔγουστο, 74 (54%) εἶναι γυναῖκες.
Ἡ στάση τῶν τοπικῶν ἀρχῶν
……….Τὰ μέτρα ποὺ λήφθηκαν γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τῆς ἐπιδημίας καὶ τὴν στήριξη καὶ περίθαλψη, ἦταν ἀποτελεσματικά καὶ σὲ αὐτὸ συνέβαλε τὸ γεγονὸς ὅτι βρέθηκαν ἄτομα γιὰ νὰ τὰ ἐφαρμόσουν μὲ κίνδυνο τῆς ζωῆς τους. Χωρὶς τὰ ἄτομα αὐτά, δὲν θὰ μποροῦσε νὰ λειτουργήσῃ ἡ ὅλη προσπάθεια ἀνακουφίσεως τῶν πασχόντων καὶ τῶν ἐνδεῶν καὶ συγχρόνως νὰ δημιουργηθοῦν οἱ προϋποθέσεις γιὰ τὸν ἔλεγχο τῆς ἐπιδημίας. Παρὰ τὸν ἀποκλεισμὸ τοῦ νησιοῦ ἀπὸ τὴν ὑπόλοιπη χώρα, τὰ ὑπάρχοντα τρόφιμα κάλυψαν τὶς βασικὲς ἀνάγκες, ἐνῷ τὶς ἐλλείψεις σὲ κρέας συμπλήρωσαν τὰ 12 βόδια ποὺ ἔστειλε ὁ βασιλεὺς Ὄθων μὲ εἰδικὸ πλοῖο γιὰ τοὺς φτωχούς. (Τὶς εὐχαριστίες τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου Ἑρμουπόλεως γιὰ τὰ βοηθήματα ποὺ παρέσχε κατὰ τὴν ἐπιδημία ὁ Ὄθων βλ. στὰ ψηφίσματα 61 καὶ 62 τῆς 22ας Σεπτ.1854, καὶ ἐφημερ. Αἰών, ἀρ. 1491, 1 Σεπτ.1854).
……….Ἡ εἴδηση ὅτι ἡ χολέρα εἶχε ἐνσκήψει στὸν Πειραιᾶ ἀπὸ τὰ τέλη Ἰουλίου, εἶχε ὁδηγήσει τὸν δήμαρχο τῆς Σύρου στὴν λήψη τῶν πρώτων μέτρων, καλώντας τοὺς κατοίκους νὰ λάβουν προφυλακτικὰ μέτρα μὲ βάση τὶς ὁδηγίες περὶ διαίτης τοῦ Ἰατροσυνεδρίου, τὶς ὁποῖες εἶχε τυπώσει καὶ ἀποστείλει στοὺς δήμους τὸ ὑπουργεῖο Ἐσωτερικῶν.
……….Ὅταν στὶς ἀρχὲς Αὐγούστου ξέσπασε μὲ σφοδρότητα ἡ ἐπιδημία στὴν Ἑρμούπολη, ὁ νομάρχης Ἀνδρέας Ζυγομαλᾶς, γιατρὸς ὁ ἴδιος, σύστησε τὴν Ἐπιτροπὴ Ἐπιτοπίου Ὑγείας καὶ τὸ Δημοτικὸ Συμβούλιο σὲ ἔκτακτη συνεδρίαση στὶς 3 Αὐγούστου ἔλαβε τὰ ἀκόλουθα μέτρα : 1) διαίρεσε τὴν πόλη σὲ 4 τομεῖς, διορίζοντας σὲ κάθε ἕνα ἐπικεφαλῆς «ἐπιστήμονα» ἰατρὸ μὲ μηνιαῖο μισθὸ 200 δρχ. (σημειωτέον ὅτι καὶ οἱ τέσσερεις ἰατροὶ διέθεσαν τὸν μισθὸ τους στοὺς ἀπόρους, καὶ ἐκτὸς ἀπὸ αὐτούς, τουλάχιστον ἄλλοι ὀκτὼ πρόσφεραν μὲ διάφορους τρόπους τὶς ὑπηρεσίες τους· τὸ ἔργο τους, ὑποβοηθήθηκε οὐσιαστικὰ ἀπὸ τὴν παρουσία συγκροτημένου νοσοκομείου· 2) ἀποφάσισε τὴν ἄμεση σύναψη δανείου 10.000 δρχ. γιὰ νὰ μποροῦν οἱ «πραγματικῶς» ἄποροι ἀσθενεῖς νὰ προμηθεύονται δωρεὰν φάρμακα καὶ ὑγιεινὴ τροφή· 3) πρόσθεσε 5 ἀστυνομικοὺς κλητῆρες γιὰ νὰ βοηθοῦν τοὺς ἰατροὺς στὸ ἔργο τους.
……….Εἰδικὰ συνεργεῖα συστάθηκαν γιὰ τὸν καθαρισμὸ καὶ τὴν ἀπολύμανση ὁδῶν καὶ οἰκιῶν. Ἡ κυβέρνηση διέθεσε 10.000 περίπου δραχμὲς σὲ 1.174 οἰκογένειες ἀπόρων.
……….Ὁ Δήμαρχος Ἀμβρόσιος Δαμαλᾶς, μεγαλέμπορος καὶ τραπεζίτης, εἶχε ἤδη, πρὶν τὴν ἐμφάνιση τῆς χολέρας, προσπαθήσει νὰ διατηρήσῃ κάποιες ἰσορροπίες. Ὅταν στὶς ἀρχὲς τοῦ 1854, νεκρώθηκε τὸ ἐμπόριο μὲ δυσμενεῖς ἐπιπτώσεις σ’ ὅλους τοὺς τομεῖς δραστηριότητας τῆς πόλης καὶ ἀπειλήθηκε σιτοδεία ἀπὸ τὸ κλείσιμο τοῦ Δούναβη καὶ τῶν ῥωσικῶν λιμένων, μὲ δικὴ του πρωτοβούλια οἱ εὐκατάστατοι πολῖτες διέθεσαν 30.000 δρχ. γιὰ τὴν ἔγκαιρη ἀγορὰ καὶ ἀποθήκευση σιταριοῦ. Ἔτσι τὸ ψωμὶ δὲν ὑπερτιμήθηκε πολύ, σὲ μία περίοδο ποὺ οἱ ἄνεργοι καθημερινὰ πολλαπλασιάζονταν. Κι ὅταν μὲ τὴν ἄφιξη τῶν προσφύγων ἀπὸ τὴν τουρκία, τὸ πρόβλημα τῆς πενίας ἐγινε ὀξύτερο, φρόντισε νὰ συσταθῇ πολιτοφυλακὴ ἀπὸ δημότες γιὰ τὴν διατήρηση τῆς ἠσυχίας καὶ τῆς ἀσφάλειας, ἐνῷ συγχρόνως ὁ δῆμος καὶ οἱ πλουσιώτεροι διέθεσαν χρήματα γιὰ τὴν περίθαλψη τῶν φτωχῶν καὶ τῶν προσφύγων.