,
,
ΦΥΣΙΣ-ΔΙΔΑΧΗ-ΑΣΚΗΣΙΣ. ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
.
ΑΝΤΩΝΙΟΣ Δ. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ
.
……….[ ] Ὁ Ὅ μ η ρ ο ς, ἐκπρόσωπος τοῦ ἀρχαιότερου ἀριστοκρατικοῦ πολιτισμοῦ τῶν Ἑλλήνων, καθορίζει τὸν στόχο τῆς ἀγωγῆς τῆς ἐποχῆς του μὲ τὸν στίχο αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔμμεναι ἄλλων (Ζ 208), τὸν ὁποῖο ὁ Ἱππόλοχος ἀπηύθυνε στὸν υἱὸν του Γλαῦκο, ὅταν τὸν ἔστελνε στὴν Τροία.
……….[ ] Κατὰ τὸν Ὅμηρο [] ἡ λέξη φυή, οἱ φρένες καὶ ἡ ἀγορητὺς ἀποτελοῦν τὰ χαρίεντα, δηλ, τὰ χαρίσματα, τὰ ὁποῖα πρέπει οἱ ἄνθρωποι ἐκ θεοῦ νὰ ἔχουν γιὰ νὰ εἶναι τέλειοι.
……….Ἡ λέξη φυὴ στὸν Ὅμηρο, ὅπως καὶ στὸν Ἡσίοδο, σημαίνει «τὴν ἀνάπτυξη τοῦ σώματος, δηλ. τὴν ἐξωτερικὴ ἐμφάνιση τοῦ ἀνθρώπου». Στοὺς μεθομηρικοὺς ὅμως χρόνους ἡ λέξη φυή, δωρ.φυά, προσλαμβάνει καὶ τὴν σημασία «τῶν φυσικῶν δυνάμεων, τῶν ἔμφυτων πνευματικῶν ἱκανοτήτων, τῶν ἐκ φύσεως ἀποκτηθεισῶν ἰδιοτήτων τοῦ ἀνθρώπου», δηλ. ὅ,τι σημαίνει καὶ ἡ λέξη φύσις, ὅπως θὰ ἀναφέρουμε παρακάτω. Ἑπομένως οἱ παιδαγωγικοί ὅροι φυή ἤ φύσις καὶ ἄσκησις, ἐκτὸς τοῦ ὅρου διδασκαλία, δὲν ἀπαντοῦν στὸν Ὅμηρο καὶ στὸν Ἡσίοδο.
……….Μὲ τὴν παιδαγωγικὴ τριάδα φύσις, διδασκαλία, ἄσκησις ἀσχολήθηκαν οἱ μετὰ τὸν Ὅμηρο καὶ Ἡσίοδο Ἕλληνες καὶ ἀξιολόγησαν τοὺς ὅρους αὐτοὺς ἀνάλογα πρὸς τὶς ἀντιλήψεις καὶ τὶς πεποιθήσεις, τὶς ὁποῖες εἶχαν γιὰ τὸ θέμα αὐτό.
……….Φύσις ὡς ὅρος παιδαγωγικός, εἶναι οἱ ἔμφυτες πνευματικὲς ἰδιότητες, οἱ διανοητικὲς ἱκανότητες, οἱ κλίσεις καὶ οἱ δεξιότητες, τὶς ὁποῖες ἐκ φύσεως ἀποκτᾶ ὁ ἄνθρωπος. Ὅπως ἀναφέρεται παραπάνω, ἀντὶ τοῦ ὅρου φύσις χρησιμοποιεῖται ἡ λέξη φυή, δωρ.φυά, καθὼς ἐπίσης καὶ ἡ φράση τὸ εὖ ἤ τὸ καλῶς πεφυκέναι. Ὁ β’ὅρος διδασκαλία λέγεται καὶ διδαχὴ ἤ λόγος ἤ ἐπιστήμη ἤ τέχνη.Τέλος, ὁ ὅρος ἄσκησις λέγεται καὶ ἔθος ἤ ἐπιμέλεια ἤ μελέτη.
……….Τὸ παιδαγωγικὸ αὐτὸ τρίπτυχο δέχεται καὶ σήμερα ἡ παιδαγωγικὴ ἐπιστήμη ὡς ἀπαραίτητο στοιχεῖο γιὰ μία ἄρτια παίδευση. Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες ἔθεσαν τὸ ἐρώτημα ἄν ἡ φύσις ἤ ἡ διδαχὴ ἤ ἡ ἄσκησις ἐπιδρᾶ κατ’ ἐξοχὴν στὴν πνευματικὴ διαμόρφωση τοῦ ἀνθρώπου. Ἀπὸ ἀναφορὲς στὴν ἑλληνικὴ Γραμματεία, διαπιστώνεται ὅτι ἡ φύσις θεωρεῖται τὸ θεμέλιο, πάνω στὸ ὁποῖο ἡ ἀγωγὴ μπορεῖ νὰ οἰκοδομήσῃ θετικά. Ὁ Θ έ ο γ ν ι ς, ποιητὴς ἀριστοκρατικῶν ἀντιλήψεων, ἐξαίρει τὴν σπουδαιότητα τῆς φύσεως ὡς φυσικῶν καταβολῶν γιὰ τὴν παίδευση τοῦ ἀνθρώπου. Δέχεται ὅμως καὶ τὴν μέγιστη ἐπίδραση τὴν ὁποία ἀσκοῦν τὸ κοινωνικὸ περιβάλλον καὶ ἡ συναναστροφή.
……….Ἐκτὸς αὐτοῦ καὶ ὁ Π ί ν δ α ρ ο ς, ἀριστοκρατικῶν ἀντιλήψεων ἐπίσης, πρεσβεύει ὅτι ἡ φύσις εἶναι τὸ πρώτιστο καὶ βασικώτερο στοιχεῖο, ποὺ συμβάλλει στὴν πνευματικὴ μόρφωση τοῦ ἀνθρώπου:
……….Τὸ δὲ φυᾷ κράτιστον ἅπαν· πολλοὶ δὲ διδακταῖς ἀνθρώπων ἀρεταῖς κλέος ὤρουσαν άρέσθαι· ἄνευ δὲ θεοῦ, σεσιγαμένον οὐ σκαιότερον χρῆμ’ ἕκαστον. [ ] Ἐδῶ ὁ Πίνδαρος πιστεύει ὅτι ἡ ἔμφυτη ἀρετὴ (φυᾷ) εἶναι πολὺ ἀνώτερη ἀπὸ τὴν ἐπίκτητη. Ἡ ἀγαθὴ φύσις ἐπικρατεῖ παντοῦ καὶ χωρὶς διδασκαλία. Τὶς ἔμφυτες ἀρετές, τὶς κληρονομημένες δηλ. ἀπὸ τοὺς γεννήτορες ἰδιότητες καὶ ἱκανότητες, ὁ Θηβαῖος ποιητὴς θεωρεῖ ὡς θεῖο δῶρο, διότι, κατ’ αὐτόν, κάθε πρᾶγμα ποὺ γίνεται χωρὶς τὴν βοήθεια τοῦ θεοῦ εἶναι προτιμότερο νὰ παραδίδεται στὴν σιωπὴ καὶ στὴν λήθη. (Ὀλ. ΙΧ 100-104)
……….Ὁ Πίνδαρος ἔχει τὴν γνώμη ὅτι τὰ στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα φέρει μέσα του κάθε ἄνθρωπος ἀπὸ τὴν γέννησή του, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ μεταβληθοῦν ἀπὸ κανέναν:
……….Τὸ γὰρ ἐμφυὲς οὔτ’ αἴθων ἀλώπηξ, οὔτ’ ἐρίβρομοι λέοντες διαλλάξαιντ’ ἄν ἦθος. Τὸν ἔμφυτο, λοιπόν, χαρακτῆρα, οὔτε ἡ πονηρὴ ἀλεποῦ, οὔτε τὰ λεοντάρια ποὺ μουγκρίζουν μποροῦν νὰ μεταβάλλουν. (Ὀλ. ΧΙ 19-20)
……….[ ] Ὁ Σ ο φ ο κ λ ῆ ς, παρὰ τὴν ἀναγνώρηση τῆς μεγίστης δυνάμεως τὴν ὁποῖα ἔχει ἡ κληρονομικότητα στὴν παιδεία τοῦ ἀνθρώπου, δέχεται καὶ τὴν μεγάλη σημασία, τὴν ὁποία ἔχουν ἡ συνεχὴς ἐκπαίδευση καὶ ἡ ἐξάσκηση γιὰ τὴν ἐξέλιξη καὶ τὴν ἀποτελεσματικότητα τῶν ἔμφυτων χαρισμάτων: Λάμπει γὰρ ἐν χρείαισιν ὥσπερ εὐγενὴς χαλκός· χρόνῳ δ’ἀργῆσεν ἤμυσε. Διότι λάμπει (ἡ οἰκία), ποὺ χρησιμοποιεῖται, ὅπως ἀκριβῶς ὁ καλῆς ποιότητος χαλκός· συνήθως ὅμως καταρρέει μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου ἄν μείνη ἀχρησιμοποίητη. (ἀπ. 864 Ρ.)
……….[ ] Κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο ὁ Π λ ο ύ τ α ρ χ ο ς λέγει ὅτι καὶ ὁ ἄνθρωπος τοῦ ὁποίου οἱ ἔμφυτες ἰδιότητες καλλιεργοῦνται καὶ ἀξιοποιοῦνται καταλλήλως, διαπρέπει καὶ καθίσταται χρήσιμος στὴν κοινωνία· ἄν ὅμως οἱ φυσικὲς καταβολὲς του δὲν τύχουν έπιμελημένης καὶ ὀρθῆς ἀγωγῆς, τότε ταὸ ἄτομο αὐτὸ βαθμηδὸν ἀφανίζεται. Ἡ φύση, λοιπόν,καὶ ἡ σωστὴ παιδεία συμβάλλουν ὁμοῦ στὴν διαμόρφωση μιᾶς ὁλοκληρωμένης προσωπικότητας.
……….Ὁ Ε ὐ ρ ι π ί δ η ς δέχεται καὶ τὸν ἄλλο παράγοντα, τὸ θρεφθῆναι καλῶς, δηλ. τὴν καλὴ ἀνατροφή. Ἡ άγωγὴ μὲ τὴν φύση διαμορφώνει τὸν ἐνάρετο χαρακτῆρα τοῦ ἀνθρώπου.
……….Τὴν σημασία τῆς καλῆς ἀνατροφῆς τονίζει ὁ ποιητὴς καὶ στὴν τραγωδία του Ἱκέτιδες :
……….Τὸ γὰρ τραφῆναι μὴ κακῶς αἰδῶ φέρει· αἰσχύνεται δὲ τἀγάθ’ ἀσκήσας ἀνὴρ κακὸς γενέσθαι πᾶς τις. Ἡ δ’ εὐανδρία διδακτός, εἴπερ καὶ βρέφος διδάσκεται λέγειν ἀκούειν θ’ ὦν μάθησιν οὐκ ἔχει. Ἅ δ’ ἄν μάθῃ τις, ταῦτα σῲζεσθαι φιλεῖ πρὸς γῆρας. Οὕτω παῖδας εὖ παιδεύετε. Διότι ἡ καλὴ ἀνατροφὴ φέρει αἰδῶ στὸν ἄνθρωπο· αἰσθάνεται δὲ αἰσχύνη νὰ γίνη δειλὸς κάθε ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος ἀσκήθηκε στὰ καλὰ ἔργα. Ἡ γενναιότητα εἶναι δὲ δυνατὸν νὰ διδάσκεται, ἀφοῦ βέβαια καὶ τὸ βρέφος μαθαίνει νὰ λέγη καὶ νὰ ἀκούη ἐκεῖνα, τὰ ὁποῖα δὲν γνωρίζει. Ὅσα ὅμως μάθει κανείς, αὐτὰ συνήθως τὰ ἐνθυμεῖται μέχρι τὰ γηρατειά. Διὰ τοῦτο νὰ ἀνατρέφετε σωστὰ τὰ παιδιά σας. (Ἱκέτ. 911-917).