,
.
Ο Βασιλεύς των χωρικών
……….Ο Ανδρόνικος Α΄Κομνηνός ήταν εγγονός τού Αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού, γιός τού σεβαστοκράτορα Ισαακίου Κομνηνού και τής κόρης τού Γεωργιανού βασιλέα Δαυίδ ΙΕ΄ και έμεινε στον θρόνο από το 1183 μέχρι το 1185.
……….[ ] Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, Μιχαήλ Χωνιάτης [ ] γράφει ότι θυμάται πρώτα απ’ όλα πως, την εποχή των δυσκολιών και των ανωμαλιών, η Αυτοκρατορία ζήτησε την βοήθεια τού προσφιλούς της και μεγάλου Ανδρονίκου γιά την απομάκρυνση τής τυραννίας των Λατίνων. Ο Ανδρόνικος «οπλισμένος μόνο με την δικαιοσύνη, βάδιζε προς την πόλη που τον αγαπούσε… Το πρώτο πράγμα που πρόσφερε στην πρωτεύουσα σαν αντάλλαγμα τής αγνής προς αυτόν αγάπης της, υπήρξε η απελευθέρωση από την τυραννική αυθάδεια των Λατίνων και το ξεκαθάρισμα τής Αυτοκρατορίας από τις βαρβαρικές προσμίξεις».
……….«Αυτός ο τελευταίος εκπρόσωπος τής δυναστείας των Κομνηνών», λέει ο Θ. Ουσπένσκι «ήταν, ή το λιγότερο φαινόταν να είναι, ένας λαϊκός Βασιλεύς΄ ένας Βασιλεύς των χωρικών. Ο λαός συνέθετε γι’ αυτόν τραγούδια και έμμετρα αφηγήματα, των οποίων τα ίχνη έχουν διασωθεί στα χρονικά και στις σημειώσεις των ανέκδοτων χειρογράφων τής Ιστορίας τού Νικήτα Χωνιάτη» .
……….Μεταξύ άλλων, ο Νικήτας γράφει ότι ο Ανδρόνικος διέταξε την ανέγερση τού αγάλματός του κοντά στην βορεινή πύλη τής Εκκλησίας των Σαράντα Μαρτύρων και ότι το άγαλμα αυτό δεν τον παρουσίαζε με αυτοκρατορικά ενδύματα και κοσμήματα, αλλά ως ταλαιπωρημένο χειρώνακτα, με ταπεινά ρούχα και ένα δρεπάνι στο χέρι. Πιθανόν όμως να ήταν ψηφιδωτό και όχι άγαλμα.
……….Ο Ανδρόνικος αρχίζοντας εντατικά το έργο των μεταρρυθμίσεων, αύξησε τον μισθό πολλών υπαλλήλων γιά να ελαττωθούν οι δωροδοκίες, τίμιοι και αδιάβλητοι άνθρωποι διορίσθηκαν ως δικαστές, ενώ οι φόροι μειώθηκαν σημαντικά και επιβλήθηκαν αυστηρές ποινές γιά τους συλλέκτες των φόρων που εξυπηρετούσαν τα ατομικά τους συμφέροντα. Σοβαρά μέτρα λήφθηκαν εναντίον των μεγαλογαιοκτημόνων και πολλά μέλη τής βυζαντινής αριστοκρατίας καταδικάστηκαν σε θάνατο. Ο Μιχαήλ Χωνιάτης γράφει: «Εδώ και πολύ καιρό έχουμε πεισθεί ότι είσαι ήπιος με τους πτωχούς και τρομερός γιά τους άπληστους, ότι είσαι ο προστάτης των αδυνάτων και ο εχθρός των παραβατών, ότι δεν κλίνεις την πλάστιγγα τής Θέμιδος ούτε δεξιά ούτε αριστερά και ότι δεν έχεις βρωμίσει τα χέρια σου με δωροδοκίες».
……….[ ] Φυσικά ο Ανδρόνικος δεν είχε την δυνατότητα να φέρει εις πέρας μιά μεταρρύθμιση η οποία ανέτρεπε ένα κοινωνικό σύστημα το οποίο προήλθε από μακροχρόνια ιστορική εξέλιξη. Οι εκπρόσωποι των διωκομένων αριστοκρατών περίμεναν την πρώτη ευκαιρία γιά να απαλλαγούν από τον μισητό Αυτοκράτορα και να τον αντικαταστήσουν μ’ ένα πρόσωπο που θα συνέχιζε την κοινωνική πολιτική των τριών πρώτων Κομνηνών.
Η αλλαγή στάσεως απέναντί του στο εσωτερικό τής Αυτοκρατορίας
……….Προοδευτικά όμως, υποπτευόμενος παντού προδότες και συνωμότες, ο Αυτοκράτορας Ανδρόνικος υιοθέτησε ένα σύστημα τρομοκρατίας, το οποίο, χωρίς διάκριση, κατεδίωκε ενόχους και αθώους, όλων των τάξεων, με αποτέλεσμα την δημιουργία μιάς ατμόσφαιρας μίσους στο πρόσωπό του. Ο λαός, που είχε προ ολίγου καιρού δεχθεί με ενθουσιασμό τον προσφιλή του Άρχοντα, τον εγκατέλειψε ως έναν άνθρωπο που παρέβη τις υποσχέσεις του και άρχισε ήδη να αποβλέπει σ’ έναν άλλο διεκδικητή τού θρόνου. Ο Νικήτας Χωνιάτης έδωσε μία εντυπωσιακή εικόνα τής μεταβολής των αισθημάτων του λαού τής Κωνσταντινουπόλεως τής εποχής αυτής. Μιλώντας γιά τον άστατο χαρακτήρα τού πληθυσμού τής Κωνσταντινουπόλεως, λέει ότι ο λαός τής πρωτεύουσας χαρακτηρίζεται από μιά αδιαφορία γιά τους Αυτοκράτορες, ενώ συγχρόνως τον ίδιο άνθρωπο που σήμερα νομίμως κάνει κύριό του, τον καταδικάζει τον επόμενο χρόνο σαν εγκληματία».
……….Η πολύπλοκη και απειλητική εσωτερική κατάσταση επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο λόγω τής αποτυχίας τής εξωτερικής πολιτικής. Ο Ανδρόνικος κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η πολιτική απομόνωση τής Αυτοκρατορίας ήταν ανέφικτη από την άποψη των ζωτικών συμφερόντων της και ότι, γιά να σώσει την κατάσταση, έπρεπε ν’ αποκτήσει σχέσεις με τις δυτικές δυνάμεις που τόσο επιδεικτικά αποστρεφόταν.
Η εξωτερική πολιτική
……….Μετά τον θάνατο τού Αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (εξαδέλφου του), στην Δυτική Ευρώπη υπήρχαν δύο εχθροί τού Βυζαντίου: η Γερμανία και το Βασίλειο τής Σικελίας (των Νορμανδών). Επίσης οι Λατίνοι που διέφυγαν το 1182 από την Κωνσταντινούπολη, επέστρεψαν στις χώρες τους στην Δύση, ζητώντας εκδίκηση. Οι ιταλικές εμπορικές δημοκρατίες που υπέστησαν μεγάλες οικονομικές ζημιές, είχαν ιδιαιτέρως εξοργισθεί, ενώ συγχρόνως τα μέλη μερικών αριστοκρατικών οικογενειών τού Βυζαντίου που είχαν καταφύγει στην Ιταλία λόγω των διώξεων τού Ανδρονίκου, προσπαθούσαν να πείσουν τους κυβερνήτες των ιταλικών κρατιδίων να πλήξουν το Βυζάντιο.
……….Εν τω μεταξύ ο Γερμανός Φρειδερίκος Βαρβαρόσα φρόντισε να παντρέψει τον γιό και διάδοχό του Ερρίκο με την διάδοχο τού Βασιλείου τής Σικελίας Κωνσταντία, με την προοπτική προσαρτήσεως τής Νεαπόλεως και τής Σικελίας στις κτήσεις τού Γερμανού βασιλείου. Οι αρραβώνες αναγγέλθηκαν στην Γερμανία έναν χρόνο πριν τον θάνατο τού Ανδρονίκου. Πιθανότατα η συμμαχία των Γερμανών με τους Νορμανδούς να έγινε με σκοπό το βασίλειο τής Σικελίας να γίνει η αφετηρία εφαρμογής των σχεδίων κατακτήσεως τού Βασιλείου των Ελλήνων. Ο δε βασιλιάς τής Σικελίας, Γουλιέλμος Β΄, εκμεταλλευόμενος τις εσωτερικές ανωμαλίες τής Αυτοκρατορίας, οργάνωσε μεγάλη εκστρατεία εναντίον τής Ρωμανίας όχι μόνο γιά να εκδικηθεί όσα έγιναν το 1182, αλλά και γιά να εξασφαλίσει τον βυζαντινό θρόνο γιά τον εαυτό του.
……….Τότε ο Ανδρόνικος αποφάσισε να έλθει σε διαπραγματεύσεις τόσο με την Δύση όσο και με την Ανατολή. Συνήψε μιά συνθήκη με την Βενετία στα τέλη περίπου τού 1184, απελευθερώνοντας τούς μετά το 1182 φυλακισμένους Βενετούς, υποσχόμενος να τούς αποζημιώσει με ετήσιες χρηματικές δόσεις. Την πρώτη δόση κατέβαλε το 1185. Προσπάθησε επίσης να προσεγγίσει τον Πάπα, από τον οποίο ήλπιζε να υποστηριχθεί, υποσχόμενος να δώσει ορισμένα προνόμια στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Κατά τα τέλη τού 1182, ο Πάπας Λούκιος Γ΄ έστειλε έναν αντιπρόσωπό του στην Βασιλεύουσα, ενώ συγχρόνως, όπως αναφέρει ένα χρονικό τής Δύσεως, το 1185, ο Ανδρόνικος παρά την θέληση τού Πατριάρχη, έκτισε στην πρωτεύουσα μιά εκκλησία, όπου οι Λατίνοι Ρωμαιοκαθολικοί ιερείς λειτουργούσαν σύμφωνα με το τυπικό τους. Τέλος, λίγο πριν πεθάνει, ο Ανδρόνικος συνήψε τυπική συμμαχία με τον Σουλτάνο τής Αιγύπτου Σαλαδίνο. Οι όροι αυτής τής συμμαχίας η οποία επικυρώθηκε διά όρκου, είχαν ως εξής: Εάν ο Σαλαδίνος κατόρθωνε, με τις συμβουλές και την βοήθεια τού Αυτοκράτορα, να καταλάβει την Ιερουσαλήμ, θα κρατούσε οποιαδήποτε άλλη χώρα κατακτούσε, αφήνοντας ελεύθερη την Ιερουσαλήμ και όλη την παραλιακή ακτή, εκτός από την Ασκάλωνα’ δεσμευόταν όμως να θέσει τα εδάφη του υπό την κυριαρχία τού Ανδρονίκου. Ο Αυτοκράτορας θα αποκτούσε όλες τις περιοχές τού Σουλτάνου τού Ικονίου, μέχρι την Αντιόχεια και την Μικρή Αρμενία, εάν οι νέοι σύμμαχοι κατόρθωναν να τις προσαρτήσουν. Έτσι, βάσει αυτής της συνθήκης, ο Ανδρόνικος ήταν έτοιμος να παραχωρήσει στον Σαλαδίνο την Παλαιστίνη, υπό τον όρο ότι ο τελευταίος θα αναγνώριζε την επικυριαρχία τού Αυτοκράτορα.
……….Όμως όλες οι παραπάνω αναφερόμενες συνθήκες, δεν μπόρεσαν να σώσουν την κατάσταση, ούτε να κρατήσουν στην εξουσία τον Ανδρόνικο. Στο ανατολικό τμήμα τής Μεσογείου, ο κυβερνήτης τής Κύπρου Ισαάκιος Κομνηνός, αποσκίρτησε από την Αυτοκρατορία κηρύσσοντας το νησί ανεξάρτητο υπό την εξουσία του. Ο Ανδρόνικος δεν μπόρεσε να καταστείλει την στάση επειδή δεν διέθετε καλό στόλο. Η απώλεια τής Κύπρου ήταν σημαντικό πλήγμα γιά την Αυτοκρατορία.
Η εκθρόνιση και το τέλος
……….Το κύριο και καθοριστικό όμως κτύπημα, ήλθε από την Δύση, όταν η οργανωμένη εκστρατεία του Νορμανδού Γουλιέλμου Β΄ τής Σικελίας κατέλαβε πρώτα το Δυρράχιο, και ακολουθώντας την Εγνατία οδό, βάδισε κατά τής Θεσσαλονίκης. Από την θάλασσα ακολούθησε ο ισχυρός νορμανδικός στόλος. Η Βενετία σε αυτή την σύγκρουση κράτησε ουδέτερη στάση. Μετά από πολιορκία η πόλη καταλήφθηκε από τους Νορμανδούς τον Αύγουστο τού 1185, οι οποίοι επιδόθηκαν σε σφαγές και κάθε είδους καταστροφές. Μετά από αυτό όπως γράφει και ο Νικήτας Χωνιάτης, το χάσμα εχθρότητας που άνοιξε μεταξύ Λατίνων και ημών, ήταν απύθμενο. Μετά από μερικές μέρες λεηλασίας και φόνων, οι Νορμανδοί βάδισαν κατά τής Κωνσταντινουπόλεως.
……….Όταν έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη οι ειδήσεις γιά την συμφορά τής Θεσσαλονίκης και την πορεία των Νορμανδών προς την Πόλη, ο λαός εξεγέρθηκε κατηγορώντας τον Ανδρόνικο ότι δεν προετοίμασε την άμυνα τής πόλεως. Στον θρόνο ανέβασαν τον Ισαάκιο Άγγελο, ενώ ο εκθρονισμένος Ανδρόνικος πέθανε μετά από σκληρά βασανιστήρια. Έτσι έληξε η δυναστεία των Κομνηνών.
……….Η σύντομη βασιλεία τού Ανδρονίκου Α΄ (1183 – 1185), διαφέρει πολύ από την βασιλεία των άλλων Κομνηνών. Γι’ αυτόν τον λόγο και μόνον η περίοδος αυτή χρήζει εντατικής και αυστηρά επιστημονικής μελέτης. Από ορισμένες απόψεις, κυρίως δε στον τομέα των κοινωνικών προβλημάτων και ενδιαφερόντων, η εποχή του Ανδρονίκου, η οποία δεν έχει ακόμα φωτισθεί όσο πρέπει, παρουσιάζει έναν ελκυστικό τομέα για περισσότερες έρευνες.
Οι απόγονοί του ίδρυσαν την Αυτοκρατορία τής Τραπεζούντας.
***