ΜΙΧΑΗΛ Η΄ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ – ΙΩΑΝΝΗΣ Δ΄ ΛΑΣΚΑΡΙΣ. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΔΟΧΗΣ ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ

,

.

Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος –  Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρις. Ζητήματα εξουσίας και διαδοχής στην αυτοκρατορία τής Νίκαιας

.

……….Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος δεν ήταν ο μόνος που διεκδίκησε δυναμικά την εξουσία και την διαδοχή στην αυτοκρατορία τής Νίκαιας, ούτε ο μόνος που έγινε αυτοκράτορας χωρίς την θέληση τού προκατόχου του. Η περίπτωση τού άτυχου Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρι, πιθανότατα είχε στο 1222 το ανάλογό της στην περίπτωση τού Κωνσταντίνου Λάσκαρι, αλλά ο Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης φαίνεται ότι είχε λάβει ακόμη ριζικότερα μέτρα, εξαφανίζοντας διά παντός τον πραγματικό πορφυρογέννητο και λαμβάνοντας ο ίδιος την ιδιότητα αυτή, όπως και την διαδοχή στον θρόνο.

……….Σε αντίθεση με το ευρέως διαδεδομένο ότι «ο Μιχαήλ Παλαιολόγος σφετερίσθηκε τον θρόνο των Λασκαριδών», τα ζητήματα τής εξουσίας και τής διαδοχής στην αυτοκρατορία τής Νίκαιας είναι στην πραγματικότητα περισσότερο περίπλοκα και απολύτως δηλωτικά των αντιθέσεων και αντιπαραθέσεων που είχαν αναπτυχθεί στην κοινωνία της.

……….Έτσι η σειρά των αυτοκρατόρων τής Νίκαιας, μόνον χάριν κατανοήσεως μπορεί να ονομασθεί «δυναστεία». Στην θεωρούμενη ως «δυναστεία των Λασκάρεων», τα ονόματα και μόνο είναι εύγλωττα γιά την κατάδειξη τής ασυμβατότητας και μεγάλης διαστάσεως τού όρου σε σχέση με την πραγματικότητα που καλείται να αποδώσει.

……….Πέραν τού ιδρυτού της, Θεοδώρου Α΄ Κομνηνού Λάσκαρι, στο κράτος τής Νίκαιας βασίλευσαν επί 32 χρόνια ο Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης, επί τέσσερα χρόνια ο Θεόδωρος Β΄ Δούκας Λάσκαρις, και επί τρία χρόνια ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος.

……….Ο άξιος και ικανότατος ιδρυτής τού κράτους τής Νίκαιας, Θεόδωρος Α΄ Λάσκαρις, παρά τού ότι αγωνίσθηκε σκληρά να εγκαθιδρύσει μία πραγματική δυναστεία, στην πραγματικότητα δεν πέτυχε τον σκοπό του. Ο διάδοχός του ήταν ένας Βατάτζης, ενώ ο απελευθερωτής τής Κωνσταντινουπόλεως, ένας Παλαιολόγος.

***

……….Μετά τον θάνατο τού Αυτοκράτορα τής Νίκαιας Θεόδωρου Β΄ Δούκα Λάσκαρι τον Αύγουστο τού 1258, η Αυτοκρατορία πέρασε στον οκτάχρονο υιό του, Ιωάννη Λάσκαρι, υπό την επιτροπεία τού πατριάρχη Αρσενίου και τού έμπιστου διαχειριστή του, πρωτοβεστιαρίου Γεωργίου Μουζάλωνος. Αξιοσημείωτο από την άποψη τής ιδεολογικής εδραιώσεως τής συγκεκριμένης διαδοχής, είναι το στοιχείο ότι ο Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρις προβλήθηκε από τον λόγιο Νικηφόρο Βλεμμύδη ως χριστός ήδη από την γέννησή του «χριστοῦ πατὴρ κληρουχικῶς αὐτάναξ, αὐτοκράτωρ, ἐκ γὰρ χριστοῦ χριστὸς ἐστι, καὶ σὺ χριστὸς ἐκ τούτου». [Νικ.Βλεμμύδης, ἐκδ.Α. Heisenberg, Nicephori Blemmydae Curriculum Vitae et Carmina, Leipzig 1896, 110.8-9]

……….[ ]Ο αντιβασιλέας Μουζάλων δεν προερχόταν από την αριστοκρατία. Το γεγονός αυτό προκάλεσε εκ νέου την δυσαρέσκεια των αριστοκρατών, οι οποίοι όμως αναγκάστηκαν να συνταχθούν στην νεκρική κλίνη τού Αυτοκράτορα και να τον αποδεχθούν ως αντιβασιλέα. [ ]  Εννέα μόλις ημέρες μετά τον θάνατο τού Θεοδώρου Β΄ Λάσκαρι, εκδηλώθηκε συνωμοσία και στην διάρκεια τής επιμνημόσυνης ακολουθίας γιά τον νεκρό Αυτοκράτορα στην Μονή Σωσάνδρων, ο Γεώργιος Μουζάλων και οι αδελφοί του δολοφονήθηκαν (25/8/1258) μπροστά στην Αγία Τράπεζα από Λατίνους μισθοφόρους. Επρόκειτο γιά μία κίνηση που είχε την επίνευση –  και πιθανότατα και την καθοδήγηση –  τού Μιχαήλ Παλαιολόγου, ενός ικανότατου και επιφανούς αριστοκράτη.

……….Σύμφωνα με την βούληση τής εν πολλοίς παραγκωνισμένης έως τότε αριστοκρατίας, η άσκηση των επιτροπικών καθηκόντων ανατέθηκε κατά τους τελευταίους μήνες τού 1258 στον Μιχαήλ Παλαιολόγο, ο οποίος έλαβε και τον τίτλο τού δεσπότου.

……….Μετά από ένα σύντομο χρονικό διάστημα κατά το οποίο καταβλήθηκε προσπάθεια –  ιδιαιτέρως από τον πατριάρχη – γιά εξασφάλιση των νομίμων δικαιωμάτων τού νεαρού Ιωάννη Δ΄ στον θρόνο, επικράτησε τελικά η ισχύς και η επιρροή τού Μιχαήλ Παλαιολόγου.

……….«Ἦσαν δὲ οἱ τοῦ κλήρου διῃρημένοι τὰς γνώμας περὶ τοῦ πρακτέου, ἄλλοι μὲν θέλοντες νὰ συνάρχωσιν ὅ τε Παλαιολόγος καὶ ὁ βασιλόπαις Ἰωάννης, ἄλλοι δὲ νὰ ἄρχῃ μόνον ὁ πρῶτος, ὄπερ ἐπὶ τέλους ἀπεδέχθεισαν πάντες. Ἐπειδὴ δ’ ὁ Παλαιολόγος εἶχε λυθῆ ὑπὸ συλλόγου ἀρχιερέων τῶν ὅρκων, οὕς ἔδωκε πρὸς τὸν Βατάτσην ὅτι δὲν θέλει διανοηθῆ ἤ πράξει τι κατὰ τῆς κληρονομικῆς βασιλείας, ἐπέβαλον αὐτῷ νέους ὅρκους φρικώδεις. Ὁ Παλαιολόγος δ’ ἐξ ἀντιθέτου ἀπῂτησε νὰ ὁρκισθῇ καὶ ὁ βασιλόπαις ἐπὶ ποινῇ ἀφορισμοῦ καὶ ἀναθέματος ὅτι δὲν ἤθελεν ἐπιβουλευθῆ αὐτόν. [ ]Οἱ ὅρκοι ἐδόθησαν καὶ ἐπεκυρώθησαν ἐγγράφως τοῦ Μιχαὴλ Κακοῦ τοῦ πρωτασηκρίτου γράψαντος αὐτούς, ὤμοσαν δὲ πάντες ἐπὶ τοῦ ἱεροῦ εὐαγγελίου τὴν ἀπαράβατον αὐτῶν τήρησιν. Αἱ ἐπανειλημμέναι αὗται ὁρκοδοσίαι ἐπεβλήθησαν κυρίως ὑπὸ τοῦ κλήρου, πρωτοστατοῦντος τοῦ Ἀρσενίου…»

……….Έτσι κατά τα τέλη τού 1259 [με αρχές τού 1260], αναγορεύθηκε σε βασιλέα, περιβλήθηκε τα ερυθρά πέδιλα, υψώθηκε σε ασπίδα και επευφημήθηκε. Ο πατριάρχης Αρσένιος Αυτωρειανός, παρά τις διακηρυγμένες προθέσεις του γιά διασφάλιση τού νεαρού βασιλέα, τέλεσε την βασιλική στέψη τού Μιχαήλ Παλαιολόγου αφήνοντας χωρίς ιδεολογική εδραίωση τον Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρι. Παρά τα δικαιώματά του στον θρόνο και την προγενέστερη ιδεολογική εδραίωση τής διαδοχής του [ ] ο νεαρός Ιωάννης παραγκωνίσθηκε με το πρόσχημα τής μικρής του ηλικίας, η οποία –  σύμφωνα με την σχετική επιχειρηματολογία –  δεν τού επέτρεπε να ασκεί τα καθήκοντα τού βασιλέως Ρωμαίων με τρόπο πρακτικό και αποτελεσματικό.

……….Μετά την ανακήρυξή του σε βασιλέα το 1259, «… ἐν Νικαίᾳ ὁ Παλαιολόγος παρασκεύασε τὰ τῆς στέψεώς του. [ ] Ὁ δὲ πατριάρχης [] ἤλπιζεν ὅτι οὐδεμία παράβασις ἤθελε γίνει τῶν συμπεφωνημένων, καὶ διετέλει ἥσυχος.»

……….Ο Παλαιολόγος γνωρίζοντας τις θέσεις τού πατριάρχη Αρσενίου, συνεννοήθηκε με αρχιερείς από τους οποίους έλαβε την διαβεβαίωση ότι θα στηρίξουν την αξίωσή του να αναβληθεί η στέψη τού βασιλόπαιδος Ιωάννου σε καταλληλότερο χρόνο. Πάνω από σαράντα αρχιερείς έγραψαν στον Αρσένιο προτρέποντάς τον να στέψει τον Παλαιολόγο πρώτο, ορκιζόμενοι να έχουν επί τής κεφαλής τους κάθε παρεκτροπή των όρκων που έδωσε. Ο Αρσένιος όμως επέμενε στην βασιλική στέψη και τού βασιλόπαιδα. Οι περί των Παλαιολόγο όμως δεν τον ενημέρωσαν γιά την ανένδοτη στάση τού πατριάρχη, οπότε όταν έφτασε η ημέρα τής στέψεως (περί τα μέσα ή τέλη Ιανουαρίου τού 1260), προέκυψε σφοδρή λογομαχία μέσα στον ναό, μεταξύ αυτών που υποστήριζαν την στέψη μόνο τού Παλαιολόγου, και αυτών που υποστήριζαν την ταυτόχρονη στέψη του με τον ανήλικο Ιωάννη.

……….Τελικά, φέρνοντας μέσα στον ναό τον Ιωάννη ο οποίος ψέλλισε ότι συμφωνούσε στο να στεφθεί πρώτος ο Παλαιολόγος, η στέψη έγινε από τον Πατριάρχη, ο οποίος μαζί με τον βασιλόπαιδα τοποθέτησαν στην κεφαλή τού Παλαιολόγου το βασιλικό διάδημα.

……….Από εκεί και πέρα, «ὁ Παλαιολόγος ἐθεώρει καὶ αὐτὴν τὴν παρουσίαν τοῦ βασιλόπαιδος [ ] ἐπικύνδυνον ἐν Νικαίᾳ, ἀπέστειλεν αὐτὸν αὖθις ὑπὸ φυλακὴν εἰς Μαγνησίαν.[ ]Οὐδεμίαν μέριμναν λαμβάνων ἀπὸ σκοποῦ περὶ ἀνατροφῆς αὐτοῦ βασιλικῆς.[ ]Ἠρκεῖτο εἰς τὸ νὰ καθιστᾷ ἀφανῆ τὸν παῖδα, καὶ τὸν βίον αὐτοῦ, διατηρῶν αὐτὸν μακρὰν εἰς τὴν Μαγνησίαν[ ]πλὴν τούτου ἀπηγόρευσε νὰ μνημονεύηται ἐν τοῖς ναοῖς, καὶ νὰ φημίζηται ὡς βασιλεύς, ἵνα μὴ ἐπαρθῇ προϊούσης τῆς ἡλικίας, καὶ ἀφῆκεν αὐτὸν νὰ διατρίβῃ διαρκῶς περὶ παίγνια, καὶ διάγῃ ἐν ἀργίᾳ καὶ τρυφῇ [ ]Μετὰ δὲ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὅτε ἐλαμπρύνθη ἔτι μᾶλλον ἡ βασιλεία, δυσμενέστερον ἐφέρετο κατὰ τοῦ παιδός[ ]ἐπιζητῶν[ ]νὰ καταστήσῃ τὸν βασιλόπαιδα ἐκποδών».

……….Η κατάληξή του ήταν να γίνει μοναχός αφού προηγουμένως ο Μιχαήλ διέταξε την τύφλωσή του όταν ήταν 11 ετών. Ο ερευνητής τής ελληνικής ιστορίας και γεωγραφίας  Αντώνιος Μηλιαράκης (1841-1905), διαχωρίζει αυτή την πράξη τού Μιχαήλ Παλαιολόγου από την συνολική του πορεία ως αυτοκράτορα, καταλογίζοντάς την στον ατομικό του βίο. Σε γενικές γραμμές ο Μιχαήλ Παλαιολόγος ως αυτοκράτορας «ἔπραξεν ἔργον συνέσεως καὶ φιλοπατρίας, σπεύσας παντὶ τρόπῳ θεμιτῷ καὶ ἀθεμίτῳ, χάριν ὑψηλοτέρου συμφέροντος τοῦ γένους, νὰ ἁρπάσῃ, μετὰ τὸν θάνατον τοῦ Θεοδώρου Β΄ τὰ ἡνία τῆς βασιλείας

……….Έτσι ως ουσιαστικός αυτοκράτορας λειτούργησε ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος, συνεχίζοντας τις σύντονες προσπάθειες γιά την ανακατάληψη τής Βασιλεύουσας από τους Λατίνους.

……….Ο Μιχαήλ επέλεξε να χρησιμοποιήσει και τα τρία αυτοκρατορικά οικογενειακά ονόματα: Κομνηνός Δούκας Παλαιολόγος. Με την ιδεολογική αυτή επιλογή επεδίωκε μεταξύ άλλων να καταδείξει μία σύνδεση με προηγούμενες ευκλεείς αυτοκρατορικές οικογένειες, αποφεύγοντας πάντως να τολμήσει κάτι τέτοιο γιά την οικογένεια των Λασκάρεων, επιλογή που πιθανότατα θα προκαλούσε κακούς συνειρμούς.

……….Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος κατόρθωσε να ιδρύσει την τελευταία βυζαντινή αυτοκρατορική δυναστεία, να ανακαταλάβει την Κωνσταντινούπολη το 1261 και να καταστεί «Νέος Κωνσταντίνος».

……….Στις 15 Αυγούστου έκανε την επίσημη είσοδό του στην Βασιλεύουσα με οδηγό την εικόνα τής Θεοτόκου Οδηγήτριας και στέφθηκε αυτοκράτορας στον ναό τής Αγίας τού Θεού Σοφίας.


Πηγές:
  • «Ιστορία τού βασιλείου τής Νίκαιας και τού Δεσποτάτου τής Ηπείρου»-Α. Μηλιαράκη με την εξαιρετική επιμέλεια τού Ήρκου Ρ. Αποστολίδη.
  • Ελληνική Ιστορική Εταιρεία – Β υ ζ α ν τ ι α κ ά, τόμος 23ος – Ηλίας Αθ. Γιαρένης –  Η «δυναστεία των Λασκάρεων»: Απόπειρες και ακυρώσεις –  Ζητήματα εξουσίας και διαδοχής στην λεγόμενη αυτοκρατορία τής Νίκαιας (1204-1261)
  • Επιμέλεια κειμένου και εικόνας: Ἑλληνικὸ Ἡμερολόγιο
Copyright (©) «Ἑλληνικὸ Ἡμερολόγιο»