Η Σοφία Παλαιολογίνα (+1503)
και οι απαρχές της Αυτοκρατορικής Ρωσίας
Δρ. Χρήστος Μητσάκης
.
΄………Φέρουσα αρχικώς το όνομα Ζωή (;–1503), η δευτερότοκη κόρη του Δεσπότη του Μορέως Θωμά Παλαιολόγου (1409–1465) και εγγονή του Αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ (1350–1425) έλαβε το όνομα Σοφία επανερχόμενη στην Ορθοδοξία, λίγο πριν τον γάμο της με τον Μέγα Πρίγκηπα της Μόσχας Ιβάν Γ΄ (1440–1505) το 1472. Γάμο τον οποίον εμπνεύστηκε ο εκ Τραπεζούντος λόγιος και Καρδινάλιος Βησσαρίων (;–1472) και επεδίωξαν οι Πάπες της Ρώμης Παύλος Β΄ (1417–1471) και Σίξτος Δ΄ (1414–1484), προκειμένου να προσελκύσουν στον Καθολικισμό τους Ρώσους και να τούς προσεταιριστούν ως συμμάχους εναντίον των Οθωμανών. Από την πλευρά τους οι Ρώσοι είδαν τον γάμο αυτό ως ευκαιρία που θα τούς έδινε, λόγω της καταγωγής της νύφης από την τελευταία αυτοκρατορική δυναστεία της Ρωμανίας, επιχειρήματα για την ενίσχυση του ιδεολογήματος της Τρίτης Ρώμης. Ένα ιδεολόγημα που άρχισε να διαμορφώνεται αμέσως μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453 και επί του οποίου ιδεολογήματος οι Ρώσοι οικοδόμησαν την επιδίωξή τους για ανάληψη ηγετικού ρόλου μεταξύ των ορθοδόξων λαών, σε μία περίοδο κατά την οποία όλοι αυτοί οι λαοί ήταν είτε υπόδουλοι σε αλλόθρησκους ή αλλόδοξους είτε εξασθενημένοι.
Οικογένεια και καταγωγή
……….Γεννημένη άγνωστο ποιά χρονιά ακριβώς, αλλά πάντως πριν το 1455 και κατά πάσα πιθανότατα και πριν το 1453, έτος γέννησης του αδελφού της Ανδρέα, όπως προέκυψε και από την ιατροδικαστική μελέτη των οστών της στα μέσα της δεκαετίας του 1990 από Ρώσους επιστήμονες, η δεύτερη αυτή κόρη του Θωμά Παλαιολόγου (1409–1465) Δεσπότη του Μορέως (1428–1460) και της Αικατερίνης Ζαχαρία (;–1462) έλαβε το όνομα Ζωή. Γονείς του πατέρα της ήταν ο Αυτοκράτορας Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος (1350–1425) και η σύζυγός του Ελένη Δραγάση (1372–1450), κόρη του Δεσπότη των Σέρβων Κωνσταντίνου Δραγάση (1355–1395). Η μητέρα της Ζωής ήταν κόρη του γενοβέζικης καταγωγής τελευταίου Πρίγκηπα της Αχαΐας Κεντυρίωνα Β΄ Ζαχαρία (;–1432) και της Κρέουσας Τόκκο (;–;). Η Ζωή είχε μία μεγαλύτερη αδελφή την Ελένη (1431–1473) και δύο αδελφούς, τον Ανδρέα (1453–1502) και τον Μανουήλ (1455–1512).
Από το Δεσποτάτο του Μορέως στην Ρώμη
……….Μετά την παράδοση του Μυστρά στους Οθωμανούς την 29η Μαΐου του 1460 από τον Δημήτριο Παλαιολόγο (1407–1470), επίσης Δεσπότη του Μορέως, ο αδελφός του Θωμάς διέφυγε στην ενετοκρατούμενη τότε Κέρκυρα, αποπλέοντας από το λιμάνι της Μεθώνης, επιβιβαζόμενος με την σύζυγό του Αικατερίνη και τα παιδιά τους Ζωή, Ανδρέα και Μανουήλ και την συνοδεία του σε δύο γαλέρες. Στην Κέρκυρα κατέφυγε λίγο αργότερα, λόγω της κατάλυσης του Δεσποτάτου της Σερβίας από τους Οθωμανούς και η μεγαλύτερή του κόρη, η Ελένη, χήρα πιά, η οποία είχε παντρευτεί το 1446 τον Λάζαρο Μπράνκοβιτς (1421–1458), τριτότοκο υιό του Δεσπότη της Σερβίας Γεωργίου Μπράνκοβιτς και της Ειρήνης Καντακουζηνής, έχοντας αποκτήσει μαζί του τρεις κόρες.
Πλέοντας από την Μεθώνη προς την Κέρκυρα, ο Θωμάς Παλαιολόγος έκανε σύντομη στάση στην Πάτρα, προκειμένου να διασώσει την κάρα του Αποστόλου Ανδρέα, από τους Οθωμανούς, οι οποίοι ήταν ήδη στην Πελοπόννησο. Την αναχώρησή του από την Πάτρα απεικονίζει ο πίνακας αυτός του 16ου αιώνα, έργο του Ολλανδού ζωγράφου Bernard van Rantwijk. Στο κέντρο του πίνακα εικονίζεται ο Θωμάς κρατώντας ευλαβικώς την κάρα του Αποστόλου Ανδρέα, ακολουθούμενος από την οικογένειά του. Ο πίνακας φυλάσσεται στο Museo Diocesano της πόλεως της Pienza στην Ιταλία.
……….Η Ζωή παρέμεινε στην Κέρκυρα μαζί με την μητέρα της και τα αδέλφια της, ενώ ο πατέρας της μετέβη στην Ρώμη, ύστερα από μεσολάβηση του Βησσαρίωνα, που ήδη διέμενε εκεί ως καρδινάλιος. Στην Ρώμη ο Πάπας Πίος Β΄ (1405–1464) υποδέχτηκε επίσημα τον Θωμά και τόν αναγνώρισε ως τον νόμιμο κληρονόμο του θρόνου της Ρωμανίας. Τιτουλάριος Αυτοκράτορας, πλέον, ο Θωμάς σε αντάλλαγμα αυτής της αναγνώρισης, αλλά και για να εξασφαλίσει πόρους προς το ζην και την υποστήριξη του Πάπα και των ευγενών της Ιταλίας σε απελευθερωτικό πόλεμο εναντίον των Οθωμανών, ασπάστηκε τον Καθολικισμό και εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ρώμη. Πέθανε, όμως, στις 12 Μαΐου του 1465, χωρίς να έχει θέσει πλήρως σε εφαρμογή τα σχέδιά του.
Η υπογραφή του Θωμά Παλαιολόγου:
+ Θωμᾶς Δεσπότης Παλαιολόγος ὁ Πορφυρογέννητος
……….Λίγες ημέρες πριν από τον θάνατο του Θωμά, η Ζωή και τα αδέλφια της Ανδρέας και Μανουήλ, έχοντας προφανώς πληροφορηθεί την κακή κατάσταση της υγείας του πατέρα τους και καθώς η μητέρα τους Αικατερίνη είχε ήδη πεθάνει το 1462, έφθασαν στην Ρώμη, όπου και εγκαταστάθηκαν μόνιμα. Για την κάλυψη των βιοτικών τους αναγκών και των εξόδων της μόρφωσής τους, τούς χορηγούνταν από τον Πάπα μηνιαίο επίδομα, ενώ την κηδεμονία και την επιμέλειά τους, ύστερα από επιθυμία του ίδιου του Θωμά, ανέλαβε ο Βησσαρίωνας, τιτουλάριος Καθολικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, πλέον, ο οποίος και φρόντισε να ανατραφούν σύμφωνα με το καθολικό δόγμα.
Σε αναζήτηση συζύγου
……….Το 1466 η Ζωή προτάθηκε επισήμως από την Δημοκρατία της Βενετίας ως σύζυγος στον Βασιλέα της Κύπρου Ιάκωβο Β΄ (;–1473) του Οίκου των Λουζινιάν. Ο Ιάκωβος, φοβούμενος πως η καταγωγή της νύφης από την τελευταία δυναστεία της Ρωμανίας θα εξόργιζε τους Οθωμανούς, οι οποίοι ήδη στένευαν τον κλοιό τους γύρω από την Κύπρο, αρνήθηκε να προχωρήσει σε γάμο μαζί της.
……….Έναν χρόνο αργότερα, ο Πάπας Παύλος Β΄ πρότεινε την Ζωή ως σύζυγο στον βαθύπλουτο ιταλικής καταγωγής Πρίγκηπα Caracciolo. Μολονότι οι αρραβώνες τελέστηκαν, ο γάμος τους δεν έγινε ποτέ, προφανώς, γιατί οι γεωπολιτικές εξελίξεις της εποχής επέβαλαν μία καλύτερη αξιοποίηση του διπλωματικού κεφαλαίου που αντιπροσώπευε η Ζωή.
……….Κεντρικό ρόλο σε αυτό διαδραμάτισε ο Βησσαρίωνας, ο οποίος συνειδητοποίησε πως το ενδεχόμενο για την οργάνωση μίας εκστρατείας, την οποία διακαώς επιθυμούσε, για την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης γινόταν ολοένα και πιο μακρινό, λόγω της απροθυμίας ή της αδυναμίας μεγάλου μέρους της Δύσης. Επιπλέον, οι εξελίξεις στον Ενετοτουρκικό πόλεμο που είχε ξεκινήσει το 1463 έδειχναν πως δύσκολα θα αναχαιτίζονταν η οθωμανική επέκταση χωρίς ευρύτερες συμμαχίες.
……….Ο γάμος της Ζωής με τον Ιβάν Γ΄, ο οποίος αποδείχτηκε ικανός κυβερνήτης, αυξάνοντας μάλιστα εντυπωσιακά και σε σύντομο χρονικό διάστημα την έκταση της επικράτειάς του, θα μπορούσε να ωθήσει τον Ρώσο πρίγκηπα να ηγηθεί ενός πολέμου εναντίον των Οθωμανών, ώστε να ελευθερώσει την χώρα των προγόνων της συζύγου του, προκειμένου να αποκομίσει γεωπολιτικά οφέλη και να ενισχύσει ακόμη περισσότερο την διεθνή θέση της χώρας του και το δικό του κύρος.
Πορτραίτο του Βησσαρίωνα. Έργο του Ολλανδού ζωγράφου Joos van Gent, φιλοτεχνηθέν το 1473-1475. Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι, Γαλλία.
……….Τόσο ο Πάπας Παύλος Β΄ (1417–1471) όσο και ο διάδοχός του Σίξτος Δ΄ (1414–1484) πρόθυμα υιοθέτησαν το σχέδιο αυτό του Βησσαρίωνα, καθώς θα έδινε την ευκαιρία να προσελκυστούν οι Ρώσοι στον Καθολικισμό είτε προσχωρώντας πλήρως σε αυτόν είτε αποδεχόμενοι τις αποφάσεις της Συνόδου της Φερράρας–Φλωρεντίας του 1438–1439 για την ένωση Καθολικών και Ορθοδόξων. Επιπλέον, θα αποκτούσαν έναν νέο και ισχυρό σύμμαχο εναντίον των Οθωμανών, οι οποίοι πλέον απειλούσαν και αυτήν ακόμη την ιταλική χερσόνησο.
……….Σύμφωνα με το ρωσικό ιστορικό κείμενο «Χρονικό του Ιβάν του Τρομερού», τον Φεβρουάριο του 1469 έφθασε στην Μόσχα ένας «Έλληνας ονόματι Γιούρια» απεσταλμένος του Βησσαρίωνα, κομίζοντας επιστολή στον Ιβάν Γ΄ με την επίσημη προσφορά του Πάπα Παύλου Β΄ να νυμφευθεί την κόρη του Δεσπότη του Μορέως Θωμά. Προκειμένου να δελεαστεί ο Ιβάν και να δώσει θετική απάντηση το ταχύτερο, αναφέρονταν στην επιστολή πως τήν είχαν ήδη ζητήσει ως σύζυγο βασιλείς και ευγενείς της Δύσης, εκείνη όμως δεν ήθελε να παντρευθεί καθολικό. Τονίζονταν, επίσης, πως η Ζωή είχε βαφτιστεί ορθόδοξη ως νήπιο, αποκρύπτονταν, όμως, πως είχε ασπαστεί τον Καθολικισμό, όταν εγκαταστάθηκε στην Ρώμη.
……….Ο Ιβάν, χήρος από το 1467, μετά τον θάνατο της πρώτης του συζύγου Μαρίας του Τβέρ (1442–1467), διαβλέποντας τα πολιτικά οφέλη ενός γάμου με την Ζωή, απόγονο της τελευταίας δυναστείας της Ρωμανίας και αφού συμβουλεύτηκε την μητέρα του, Μαρία του Μπορόβσκ (1418–1484), τον Μητροπολίτη Μόσχας Φίλιππο Α΄ (;–1473) και τους βογιάρους, τους Ρώσους φεουδάρχες ευγενείς, απάντησε θετικά. Οι αντιρρήσεις του Μητροπολίτη Φιλίππου, πολέμιου της ένωσης των ορθοδόξων με τους καθολικούς, ο οποίος διέβλεψε τις παπικές σκοπιμότητες πίσω από τον γάμο αυτόν, κάμφθηκαν, αφού τα πολιτικά οφέλη εκτιμήθηκαν ως μεγαλύτερα.
……….Λίγους μήνες αργότερα, ο Ιβάν απέστειλε στην Ρώμη, ώστε να αρχίσουν οι επίσημες διαπραγματεύσεις για τον γάμο, τον Ivan Fryazin, έναν Ιταλό διπλωμάτη και τυχοδιώκτη, που το ιταλικό του όνομα ήταν Gian-Battista della Volpe, ο οποίος την περίοδο εκείνη προσέφερε της υπηρεσίες του στην ρωσική αυλή. Ο Fryazin επέστρεψε στην Μόσχα με πορτραίτο της Ζωής, το οποίο και προκάλεσε μεγάλη και θετική εντύπωση. Πάντως, οι διαπραγματεύσεις διήρκεσαν μέχρι και το 1472, ένδειξη του έντονου διπλωματικού παρασκηνίου, αλλά και εξ αιτίας των επιφυλάξεων και των αντιρρήσεων του Μητροπολίτη Μόσχας Φιλίππου, παρ’ όλο που στις ανταλλαγείσες επιστολές τονίζονταν το ορθόδοξό της βάπτισμα, ενώ ήδη το όνομα Ζωή είχε αντικατασταθεί από το Σοφία.
……….Τελικώς, τον Ιανουάριο του 1472 ο Ιβάν Γ΄ απέστειλε και πάλι τον Fryazin στην Ρώμη με αποστολή να φέρει την Ζωή στην Μόσχα. Η ρωσική πρεσβεία έφθασε στην Ρώμη στις 23 Μαΐου του ιδίου έτους. Καθώς είχε προκύψει διαφωνία σχετικά με ποίου δόγματος το τυπικό θα τελούνταν ο γάμος, συμφωνήθηκε να τελεστεί ο γάμος δύο φορές, μία στην Ρώμη σύμφωνα με το καθολικό τυπικό και μία στην Μόσχα σύμφωνα με το ορθόδοξο τυπικό. Έτσι την 1η Ιουνίου του 1472, απόντος του γαμβρού, τον οποίο εκπροσώπησε ο Fryazin, τελέστηκε ο γάμος σύμφωνα με το καθολικό τυπικό στην Παλαιά Βασιλική του Αγίου Πέτρου στην Ρώμη.
Από την Ρώμη στην Μόσχα
……….Στις 24 Ιουνίου του 1472 η Ζωή αναχώρησε για την Μόσχα συνοδευόμενη, εκτός από τον Fryazin και τους υπόλοιπους Ρώσους απεσταλμένους, από αντιπροσώπους του Πάπα αλλά και πολλούς Ρωμιούς ευγενείς και λόγιους, που μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης είχαν καταφύγει στην Δύση, οι περισσότεροι των οποίων εγκαταστάθηκαν, τελικώς, μόνιμα στην Ρωσία μαζί της. Σε μέρος του ταξιδιού της τήν συνόδευσε και ο Βησσαρίων, ο οποίος με την ιδιότητα του παπικού λεγάτου, του επίσημου απεσταλμένου, δηλαδή, του νεοεκλεγέντος Πάπα Σίξτου Δ΄, επισκέφθηκε τους Βασιλείς της Γαλλίας και της Αγγλίας και τον Δούκα της Βουργουνδίας, συνεχίζοντας τις προσπάθειές του για την συγκρότηση μίας ισχυρής συμμαχίας εναντίον των Οθωμανών.
«Ο Ιησούς ευλογεί την Ζωή Παλαιολογίνα και τον Καρδινάλιο Βησσαρίωνα, πριν την αναχώρησή τους από την Ιταλία για την Ρωσία». Λάβαρο της ιταλικής πόλης Ούρμπινο, 300χλμ ΒΑ της Ρώμης, φιλοτεχνημένο εκείνη την περίοδο. Από την πόλη αυτή διήλθε η Ζωή (Σοφία) Παλαιολογίνα (το κόκκινο βέλος δεικνύει την θέση της στην εικόνα) με την συνοδεία της το 1472, μεταβαίνουσα στην Μόσχα για τον γάμο της με τον Ιβάν Γ΄, Μέγα Πρίγκηπα της Μόσχας.
……….Η μετάβαση στην Μόσχα διήρκεσε μήνες περιλαμβάνοντας στάσεις σε επιλεγμένες πόλεις, όπου γίνονταν επίσημη υποδοχή της Ζωής. Μάλιστα, οργανώνονταν χοροί και αγώνες ιπποτών προς τιμήν της, ενώ τής προσφέρονταν και γαμήλια δώρα. Η πορεία που ακολουθήθηκε ήταν από την Ρώμη προς την βόρεια Ιταλία και ακολούθως δια μέσου των Άλπεων στην Γερμανία μέχρι και την πόλη του Λίμπεκ, το σημαντικότερο λιμάνι στην θάλασσα της Βαλτικής, όπου όπως αναφέρουν γερμανικά χρονικά «οι Έλληνες από την Ρώμη» έφθασαν την 1η Σεπτεμβρίου του 1472. Λόγω της τότε εμπόλεμης κατάστασης μεταξύ Πολωνίας και Ρωσίας προτιμήθηκε αντί της χερσαίας οδού ο διάπλους της Βαλτικής. Μετά από θαλάσσιο ταξίδι ένδεκα ημερών η Ζωή και η συνοδεία της έφθασαν την 21η Σεπτεμβρίου 1472 στο Ταλίν της σημερινής Εστονίας, από όπου και κατευθύνθηκαν δια ξηράς νοτιοανατολικά για να φθάσουν στο Πσκοφ, την πρώτη ρωσική πόλη την 11η Οκτωβρίου του 1472.
……….Στο Πσκοφ έγινε επίσημη υποδοχή της Ζωής και της συνοδείας της. Αρχικώς, ο ρωσικός λαός και κλήρος ήταν επιφυλακτικοί έως και εχθρικοί απέναντί της, καθώς υπήρχε η εντύπωση πως αποστολή της ήταν να τούς προσελκύσει στον Καθολικισμό. Το γεγονός πως τήν συνόδευε ο Antoine Bonumbre, Καθολικός Επίσκοπος και Λεγάτος του Πάπα, ο οποίος προπορεύονταν της πομπής καθ’ όλη την διαδρομή από την Ρώμη, φέροντας υψωμένον έναν μεγάλο Λατινικό σταυρό, ενέτεινε αυτές τις ανησυχίες.
……….Προβαίνοντας σε μία εξόχως διπλωματική ενέργεια, δείγμα του θάρρους της και του δυναμικού της χαρακτήρα, η Ζωή δημοσίως και ενώπιον του τοπικού Ορθόδοξου Επισκόπου, των Λατίνων που τήν συνόδευαν, αλλά και των αρχόντων και του λαού του Πσκόφ αποκήρυξε τον Καθολικισμό και δήλωσε πως επανέρχεται στην πίστη των προγόνων της, την Ορθοδοξία, λαμβάνοντας το όνομα Σοφία, ως πιο αντιπροσωπευτικό της καταγωγής και της πίστης της. Κατά πάσα πιθανότητα, την ενέργεια αυτή η Σοφία τήν είχε προσχεδιάσει και απλώς περίμενε την κατάλληλη στιγμή για να προβεί σε αυτήν. Και καταλληλότερη στιγμή δεν ήταν άλλη από την άφιξή της στην ρωσική επικράτεια, όπου δεν είχαν εξουσία οι Λατίνοι που τήν συνόδευαν.
……….Είναι σχεδόν βέβαιο πως γνώστες των προθέσεων της Σοφίας ήταν κάποιοι από τους έμπιστούς της και έμπειρους Ρωμιούς ευγενείς και λόγιους της συνοδείας της, οι οποίοι και ασφαλώς τήν ενθάρρυναν να προβεί σε μία τέτοια ενέργεια, που θα εξασφάλιζε την ευρεία της αποδοχή από τον ρωσικό κλήρο και λαό και θα ενίσχυε την θέση της ως συζύγου του Ιβάν Γ΄, αλλά και τήν συμβούλευσαν για τον τρόπο και τον χρόνο που θα προέβαινε σε αυτήν την ενέργεια.
……….Έχοντας πλέον κερδίσει την εμπιστοσύνη των Ρώσων, η Σοφία συνέχισε το ταξίδι της και ύστερα από ενδιάμεση στάση στην άλλη μεγάλη ρωσική πόλη, το Νόβγκοροντ, έφτασε στην Μόσχα στις 12 Νοεμβρίου του 1472, όπου οι Ρώσοι δεν επέτρεψαν την είσοδο στον επικεφαλής της συνοδείας της, τον Καθολικό Επίσκοπο Antoine Bonumbre.
……….Ο επίσημος γάμος της Σοφίας Παλαιολογίνας με τον Ιβάν Γ΄ έγινε την ίδια μέρα και σύμφωνα με το ορθόδοξο τυπικό στον Καθεδρικό Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Κρεμλίνο.
Ο γάμος της Σοφίας Παλαιολογίνας με τον Ιβάν τον Γ΄ στην Μόσχα το 1472. «Χρονικό του Ιβάν του Δ΄ του Τρομερού», μέσα του 16ου αιώνα. Μουσείο Getty, Λος Άντζελες, ΗΠΑ.
Οι απόγονοι της Σοφίας Παλαιολογίνας
……….Η Σοφία απέκτησε με τον Ιβάν Γ΄ πέντε υιούς και επτά κόρες, από τις οποίες οι τέσσερις πέθαναν σε βρεφική ή παιδική ηλικία, χωρίς φυσικά να αφήσουν απογόνους. Άτεκνες πέθαναν παρ’ όλο που παντρεύτηκαν δύο ακόμη κόρες τους. Η Θεοδοσία (1485–1501), η οποία παντρεύτηκε τον Ρώσο Πρίγκηπα Βασίλι Κόλμσκυ και η Ελένη (1476–1513), η οποία παντρεύτηκε τον Αλέξανδρο Α΄ (1461–1506) του Οίκου των Γιαγκελλόνων, Μέγα Δούκα της Λιθουανίας και ακολούθως και Βασιλέα της Πολωνίας.
……….Απογόνους απέκτησαν μόνον τρία από τα τέκνα της Σοφίας Παλαιολογίνας. Συγκεκριμένα, ο μεγαλύτερος της υιός, ο Βασίλειος (1479–1533), ο οποίος και διαδέχτηκε τον πατέρα του ως Βασίλειος Γ΄, Μέγας Πρίγκηπας της Μόσχας, απέκτησε δυο υιούς, τον Ιβάν (1530–1584) και τον Γιούρι (1532–1563), αν και φήμες κάνουν λόγο για την γέννηση λίγους μήνες μετά τον θάνατο του Βασιλείου και τρίτου υιού, του οποίου η τύχη αγνοείται. Ο εγγονός της Σοφίας Ιβάν θα κυβερνήσει ως Ιβάν Δ΄, υιοθετώντας από το 1547 τον τίτλο «Τσάρος Πασών των Ρωσιών», τίτλο που διατήρησαν όλοι οι διάδοχοί του έως και το 1917, οπότε διαλύθηκε η Ρωσική Αυτοκρατορία, ενώ θα μείνει στην ιστορία γνωστός με το προσωνύμιο «Τρομερός».
……….Η κόρη της Σοφίας Παλαιολογίνας Ευδοκία (1483–1513) παντρεύτηκε τον ηγεμόνα των Τατάρων του Καζάν, ο οποίος βαπτίσθηκε Χριστιανός Ορθόδοξος, λαμβάνοντας το όνομα Πέτρος (;–1523) και απέκτησαν μία κόρη ονόματι Αναστασία.
……….Τέλος, ο μικρότερος υιός της Σοφίας Παλαιολογίνας ο Ανδρέας (1490–1537), Πρίγκηπας της Στάριτσα, νυμφεύθηκε την Λιθουανή Πριγκίπισα Ευφροσύνη Κοβάνσκαγια (;–1569) με την οποία απέκτησαν ένα υιό, ονόματι Βλαδίμηρο (1533–1569), ο οποίος και τον διαδέχθηκε. Ο Βλαδίμηρος κατηγορήθηκε για προδοσία από τον θείο του, τον Τσάρο Ιβάν Δ΄ και εξοντώθηκε, όπως και η σύζυγός του και όλα τους τα παιδιά, πλην της κόρης του Μαρίας. Η Μαρία (;–1610) είχε ήδη παντρευτεί τον Μάγκνους (1540–1583), Δούκα του Χολστάιν, και τιτουλάριο Βασιλέα της Λιβονίας, περιοχής που καταλαμβάνουν σήμερα η Λετονία και η Εστονία, υποτελή στον Ιβάν Δ΄. Απέκτησαν δύο κόρες, που όμως πέθαναν σε νεαρή ηλικία, πριν παντρευτούν. Η Μαρία, δισεγγονή της Σοφίας Παλαιολογίνας, θεωρείται η τελευταία γνωστή απόγονός της, δεδομένου ότι εξέλιπαν νωρίτερα οι απόγονοι όλων των άλλων τέκνων της κόρης αυτής του Θωμά Παλαιολόγου.
Πορτραίτο της Μαρίας Βλαντιμίροβνα, Πριγκήπισσας της Στάριτσα, δισεγγονής της Σοφίας Παλαιολογίνας και τελευταίας γνωστής απογόνου της. Κάστρο Ρόζεμποργκ, Κοπεγχάγη, Δανία.
……….Ας τονιστεί πως χωρίς απογόνους πέθαναν τρεις από τους υιούς της Σοφίας Παλαιολογίνας, ο Γιούρι (1480–1536), ο Συμεών (1487–1518) και ο Ντμίτρι (1481–1521), καθώς τούς είχε απαγορευτεί να νυμφευτούν και να τεκνοποιήσουν, έως ότου αποκτήσει άρρενα διάδοχο ο μεγαλύτερος τους αδελφός, ο Βασίλειος. Απαγόρευση που δεν ήρθη ποτέ για τον Γιούρι, ο οποίος μάλιστα, πέθανε από ασιτία έγκλειστος στην φυλακή, γιατί η χήρα του αδελφού του Βασίλειου Γ΄, τόν θεωρούσε απειλή για τους ανήλικους υιούς της Ιβάν και Γιούρι.
Οι ενδοδυναστικές έριδες και η διαδοχή του Ιβάν Γ΄
……….Η άφιξη της Σοφίας στην Μόσχα το 1472 και ο γάμος της με τον Ιβάν Γ΄πυροδότησαν ενδοδυναστικές έριδες, καθώς ο σύζυγός της είχε ήδη αποκτήσει από τον πρώτο του γάμο υιό και διάδοχο, τον Ιβάν τον Νεώτερο (1458–1490), γύρω από τον οποίον συνασπίστηκαν οι περισσότεροι βογιάροι. Οι σχέσεις τους με την Σοφία και τους υποστηρικτές της εντάθηκαν το 1479, όταν απέκτησε τον πρώτο της υιό τον Βασίλειο, για τον οποίο η Σοφία επεδίωκε να χριστεί αυτός διάδοχος του συζύγου της.
……….Ως αποτέλεσμα των συνεχών συγκρούσεων ανάμεσα στις δύο παρατάξεις, η θέση της Σοφίας ήταν επισφαλής, ενώ υπήρξαν και περιπτώσεις που έπεσε σε δυσμένεια. Απέτυχε, μάλιστα, να εξασφαλίσει δημόσια αξιώματα για συγγενικά της πρόσωπα ή έστω οικονομική βοήθεια, με πιο χαρακτηριστική περίπτωση αυτή του αδελφού της Ανδρέα Παλαιολόγου, τελευταίου νόμιμου κατόχου των τίτλων «Αυτοκράτωρ των Ρωμαίων» και «Δεσπότης του Μορέως», ο οποίος επισκέφτηκε την Μόσχα δύο φορές, το 1480 και το 1490 και για τον σκοπό αυτό.
……….Η θέση της Σοφίας έγινε ακόμη πιο επισφαλής όταν το 1490 ο Ιβάν ο Νεώτερος, ο οποίος νόσησε βαριά, πέθανε κατά την διάρκεια θεραπευτικής αγωγής από ιατρό που είχε μετακαλέσει στην Μόσχα από την Βενετία η ίδια η Σοφία. Κυκλοφόρησαν έντονες φήμες πως τον δηλητηρίασαν υπηρέτες της μετά από δική της εντολή, χωρίς ποτέ να αποδειχθεί κάτι τέτοιο. Πάντως, με διαταγή του Ιβάν Γ΄ ο θεράπων ιατρός του αποθανόντος υιού του εκτελέστηκε.
……….Η Σοφία και ο υιός της Βασίλειος τέθηκαν από την στιγμή εκείνη σταδιακά στο περιθώριο. Μάλιστα, το 1497 κατηγορήθηκαν για συνωμοσία με σκοπό την ανατροπή του Ιβάν Γ΄ και αρκετοί από τους υποστηρικτές τους εκτελέστηκαν, ενώ τον επόμενο χρόνο ο Ιβάν Γ΄ ανακήρυξε επίσημα διάδοχό του τον εγγονό του Ντμίτρι (1483–1509), υιό του Ιβάν του Νεώτερου και της Έλενας (1465–1505), κόρης του ηγεμόνα της Μολδαβίας Στέφανου Γ΄ (;–1504).
Ο Βασίλειος Γ΄, υιός της Σοφίας Παλαιολογίνας και του Ιβάν Γ΄ και διάδοχός του. Γκραβούρα του 1584, φιλοτεχνημένη από τον Γάλλο Andre Thevet (1516–1590).
……….Η Σοφία ούτε τότε εγκατέλειψε τις προσπάθειές της να χριστεί ο Βασίλειος διάδοχος του συζύγου της. Δρώντας παρασκηνιακά με δωροδοκίες, συκοφαντίες και δολοπλοκίες κατόρθωσε να διαβρώσει την αξιοπιστία του Ντμίτρι και της μητέρας του, εκμεταλλευόμενη και την προσέγγιση του Στεφάνου Γ΄, πατέρα της Έλενας και παππού του Ντμίτρι με τους Λιθουανούς, εκ των σημαντικότερων εχθρών της Ρωσίας την περίοδο εκείνη. Με τον τρόπο αυτό, η Σοφία πέτυχε να αναγορευτεί ο Βασίλειος Πρίγκηπας του Νόβγκοροντ και του Πσκόφ το 1499 και να χριστεί διάδοχος το 1500, λαμβάνοντας τον τίτλο «Μέγας Πρίγκηπας Πάσης Ρωσίας».
……….Το ζήτημα της διαδοχής του Ιβάν Γ΄, πάντως, έληξε οριστικά τον Απρίλιο του 1502, όταν με διαταγή του ιδίου, ο Ντίμτρι και η μητέρα του στερήθηκαν όλα τους τα αξιώματα και φυλακίστηκαν, ενώ ο Βασίλειος άρχισε πλέον να συγκυβερνά με τον πατέρα του, για να τόν διαδεχθεί το 1505. Την ίδια χρονιά και λίγους μήνες νωρίτερα, η Έλενα πέθανε δηλητηριασμένη στην φυλακή, ενώ ο υιός της, ο Ντμίτρι πέθανε το 1509, έγκλειστος και αυτός στην φυλακή, πιθανότατα από την ασιτία και τις κακουχίες.
Θάνατος και ταφή της Σοφίας Παλαιολογίνας
……….Η Σοφία πέθανε στις 7 Απριλίου του 1503, έχοντας εξασφαλίσει μόλις την προηγούμενη χρονιά και μετά από έντονο παρασκήνιο και προσπάθειες ετών, πως τον σύζυγό της θα διαδέχονταν ο υιός τους Βασίλειος.
Ο θάνατος και η ταφή της Σοφίας Παλαιολογίνας το 1503. Μικρογραφία από το «Χρονικό του Ιβάν του Δ΄ του Τρομερού», μέσα του 16ου αιώνα. Εθνική Βιβλιοθήκη της Ρωσίας.
………..Η Σοφία ετάφη στο Ιερό Ναό της Αναλήψεως του Κρεμλίνου σε μεγάλη λίθινη σαρκοφάγο, η οποία είχε χαραγμένο στα ρωσικά το όνομά της (Софья). Ο ναός της Αναλήψεως καταστράφηκε το 1929 από το κομμουνιστικό καθεστώς, οπότε η σαρκοφάγος της Σοφίας, μαζί αυτές των τσάρων και των άλλων μελών των οικογενειών τους, μεταφέρθηκε σε υπόγειο θάλαμο στον παραπλήσιο ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ.
Φωτογραφία του 1929 από την μεταφορά της σαρκοφάγου της Σοφίας Παλαιολογίνας από τον Ιερό Ναό της Αναλήψεως του Κρεμλίνου στα υπόγεια του Ιερού Ναού του Αρχαγγέλου,επίσης του Κρεμλίνου.
……….Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 τα οστά της Σοφίας μελετήθηκαν από Ρώσους ειδικούς. Σύμφωνα με τα πορίσματά τους, η Σοφία είχε εν ζωή ύψος περί το 1,60 μ. και ήταν σχετικά εύσωμη. Η ηλικία του θανάτου της, με βάση τις ραφές του κρανίου και την φθορά των δοντιών της, υπολογίστηκε μεταξύ των 50 και των 60 ετών, οπότε η γέννησή της τοποθετείται προ του 1453.
Ιατροδικαστική αναπαράσταση του προσώπου της Σοφίας Παλαιολογίνας από τον Sergey Nikitin (1994).
……….Τα πορίσματα αυτά των Ρώσων επιστημόνων είναι σύμφωνα και με ιστορικές αναφορές, όπως αυτή σε χρονικό της ιταλικής πόλεως Μπολόνια, από την οποία η Σοφία διήλθε το καλοκαίρι του 1472 κατά την μετάβασή της από την Ρώμη στην Μόσχα, όπου και περιγράφεται ως μάλλον κοντή, με όμορφα μάτια, κατάλευκο δέρμα και έχουσα ηλικία περί τα 24 έτη.
Η κληρονομιά της Σοφίας Παλαιολογίνας
……….Ενώ ήταν η Ρώμη αυτή η οποία επεδίωξε τον γάμο της Σοφίας με τον Μέγα Πρίγκηπα της Μόσχας Ιβάν Γ΄, προκειμένου να προσελκύσει τους Ρώσους στον Καθολικισμό και να τούς προσεταιριστεί ως συμμάχους εναντίον των Οθωμανών, κανείς από τους σκοπούς της αυτούς δεν επετεύχθη. Ήταν, τελικώς, η Ρωσία μόνη αυτή η οποία επωφελήθηκε από τον γάμο αυτό, τόσο πολιτικά όσο και πολιτισμικά.
……….Η άμεση και σημαντικότερη ωφέλεια ήταν η καθοριστική ενίσχυση του ιδεολογήματος της Τρίτης Ρώμης που ήδη προωθούσε η Μόσχα μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453, καθώς μέσω της Σοφίας, απογόνου της τελευταίας δυναστείας της Ρωμανίας, οι Ρώσοι εμφανίζονται ως νόμιμοι κληρονόμοι και συνεχιστές της, τόσο πολιτικά, όσο και θρησκευτικά και πολιτισμικά. Σε εφαρμογή του ιδεολογήματος αυτού, ο Ιβάν Γ΄ υιοθέτησε αμέσως μετά τον γάμο του με την Σοφία το σύμβολο του δικέφαλου αετού, έμβλημα της Παλαιολόγειας Δυναστείας, ο δε εγγονός τους Ιβάν Δ΄ ο Τρομερός προχώρησε ακόμη περισσότερο, αλλάζοντας το 1547 τον τίτλο του από «Μέγας Πρίγκηπας» σε «Τσάρος» εκ του «Καίσαρας», ενώ επί των ημερών του διαδόχου και υιού αυτού Θεόδωρου Α΄, ο Αντιβασιλέας και μετέπειτα Τσάρος Μπορίς Γκοντούνοφ (;–1605) πέτυχε το 1589 την ανύψωση της Μητροπόλεως Μόσχας σε Πατριαρχείο Μόσχας και Πασών των Ρωσιών, εκβιάζοντας και απειλώντας τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμία Β΄ (1536–1595), κατά την μεταξύ των ετών 1588–1590 περιοδεία του τελευταίου στην Ρωσία.
Η σφραγίδα του Ιβάν Γ΄ μετά τον γάμο του με την Σοφία Παλαιολογίνα. Στην μία όψη ο Άγιος Γεώργιος και στην άλλη ο δικέφαλος αετός, έμβλημα της Παλαιολόγειας Δυναστείας.
……….Όμως, για την διεκδίκηση και την κατοχύρωση του τίτλου της Τρίτης Ρώμης ή έστω για την ανάδειξη της Μόσχας σε μείζον κέντρο διεθνούς ισχύος απαιτούνταν, πέρα από τις συγγένειες με αυτοκρατορικούς οίκους και την ιδιοποίηση τίτλων και συμβόλων, κρατική οργάνωση και ισχύς αντάξια μίας αυτοκρατορίας και η προβολή αυτής της οργάνωσης και ισχύος τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Η συμβολή της Σοφίας στον τομέα αυτόν ήταν καθοριστική. Άλλωστε, ούτε η Ιστορία θα ασχολούνταν εκτενώς μαζί της, ούτε θα παρέμενε ζωντανή έως σήμερα η μνήμη της μεταξύ των Ρώσων, αν απλώς και μόνον ήταν η σύζυγος του Ιβάν Γ΄ και η μητέρα των τέκνων του.
……….Οι Ρωμιοί ευγενείς, λόγιοι, πολιτικοί, στρατιωτικοί, καλλιτέχνες και κληρικοί, οι οποίοι συνόδευσαν την Σοφία στην Ρωσία, όπου και εγκαταστάθηκαν μόνιμα οι περισσότεροι, αποδείχθηκαν πολύτιμοί της συνεργάτες, συμβάλλοντας τόσο στην διαμόρφωση όσο και στην εκτέλεση των σχεδιασμών και των πολιτικών του συζύγου της και της ιδίας. Ξεχωρίζουν ανάμεσά τους ο Γεώργιος Ταρχανιώτης, ο οποίος υπηρέτησε τον Ιβάν Γ΄ ως διπλωμάτης, ο αδελφός του Δημήτριος Ταρχανιώτης που διετέλεσε αυλάρχης, οι Θεόδωρος και Δημήτριος Ράλλης, οι οποίοι εργάστηκαν ως διπλωματικός και στρατιωτικός σύμβουλος αντίστοιχα και ο Μιχαήλ Μάρουλος, ο προσωπικός της σύμβουλος και γραμματέας.
……….Η στελέχωση των ανώτερων κλιμακίων του κρατικού μηχανισμού της Ρωσίας από Ρωμιούς είχε ως αποτέλεσμα την μεταφορά τεχνογνωσίας στην διοίκηση, στο νομικό σύστημα και στην διπλωματία και την υιοθέτηση στοιχείων του βυζαντινού πρωτοκόλλου και τελετουργικού, τα οποία προσέδωσαν στην ρωσική αυλή την πολυπόθητη μεγαλοπρέπεια και λαμπρότητα.
……….Η συμμετοχή της Σοφίας στην όλη αυτή διαδικασία πολιτικής και πολιτισμικής μεταλαμπάδευσης από την Ρωμανία στην Ρωσία, αναδιοργάνωσης του ρωσικού κράτους, ενίσχυσής του και προβολής της ισχύος του ήταν ενεργή, καθώς ο φιλόδοξος σύζυγός της Ιβάν Γ΄ είχε την διορατικότητα και την ευφυΐα να αξιοποιήσει την μόρφωση και τις ικανότητές της, επιτρέποντας, σε αντίθεση με την έως τότε παράδοση στην Ρωσία και τον περιθωριακό ρόλο των γυναικών, την ενασχόλησή της με τις κρατικές υποθέσεις. Τής είχε παραχωρήσει, μάλιστα, το δικαίωμα να δέχεται σε ακρόαση πρεσβευτές και διπλωμάτες ξένων χωρών.
……….Ενδεικτική της ισχυρής προσωπικότητας της Σοφίας αλλά και της επιρροής της στον σύζυγό της ήταν η παρέμβασή της σε αυτόν να αποτινάξει τον ζυγό των Τατάρων και να πάψει να είναι φόρου υποτελής στο Χανάτο της Μεγάλης Ορδής, παρά τις περί αντιθέτου εισηγήσεις των συμβούλων του Ιβάν Γ΄ και των βογιάρων. Ο Ιβάν Γ΄ πείστηκε, τελικώς, από την Σοφία και έπαυσε την καταβολή του φόρου υποτέλειας το 1476. Σε αντίποινα ο Χάνος Αχμέντ Μπιν Κιουτσούκ (;–1481) εκστράτευσε εναντίον των Ρώσων. Σταμάτησε, όμως, την προέλασή του στις όχθες του Ούγκρα, παραπόταμου του Βόλγα, περί τα 230 χιλιόμετρα νότια της Μόσχας, στις αρχές Οκτωβρίου του 1480, για να αποχωρήσει στις 8 Νοεμβρίου του ιδίου έτους, δίχως να συνάψει μάχη, πιθανώς φοβούμενος τον επερχόμενο χειμώνα και το διαρκώς ενισχυόμενο ρωσικό στράτευμα.
« Ο Ιβάν Γ΄ σκίζει την επιστολή του Χάνου Αχμέντ». Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου Αλεξέι Κιβσέκνο (1851–1895), όπου απεικονίζεται η άρνηση του Ιβάν Γ΄ να συνεχίσει να πληρώνει φόρο υποτέλειας. Από τον πίνακα αυτόν του 1879 απουσιάζει αδίκως η Σοφία, η οποία και παρότρυνε μόνη αυτή τον σύζυγό της να πάψει να πληρώνει τον φόρο υποτέλειας και να απαλλαγεί από τον ζυγό των Τατάρων.
……….Με την έκκληση και την προτροπή, λοιπόν, της Σοφίας, η οποία κατά πάσα πιθανότητα ενήργησε έτσι και λόγω της ανάλογης πικρής της εμπειρίας από την ιδιαίτερή της πατρίδα, καθώς το Δεσποτάτο του Μορέως ήταν φόρου υποτελές στους Οθωμανούς από το 1446 έως την κατάλυσή του το 1460, ο Ιβάν Γ΄ απελευθέρωσε την Ρωσία, θέτοντας τέρμα έπειτα από σχεδόν 250 χρόνια σε αυτό που οι συμπατριώτες του αποκαλούσαν « Ο Ζυγός της Ορδής». Επιπλέον, έχοντας αποκτήσει από την επιτυχία του αυτή αυξημένο κύρος και στο εσωτερικό και στο εξωτερικό επιτάχυνε την διαδικασία συνένωσης των διάφορων αυτόνομων ρωσικών πριγκηπάτων και δουκάτων υπό την εξουσία του, καθιστώντας την Μόσχα το κέντρο της πλήρως ανεξάρτητης πλέον Ρωσίας.
……….Μία άλλη πολύτιμη συμβολή της Σοφίας ήταν η οργάνωση, στα πρότυπα των αντίστοιχων υπηρεσιών της Ρωμανίας, μυστικής υπηρεσίας ασφαλείας και συλλογής πληροφοριών, η οποία απετέλεσε και την πρόγονο της κατοπινής τσαρικής «Ορχάνα». Η λειτουργία μίας τέτοιας υπηρεσίας παρείχε τα μέσα για την προστασία της κεντρικής εξουσίας από συνωμοσίες και ανταρσίες και της Ρωσίας από εξωτερικούς εχθρούς, καθιστώντας με τον τρόπο αυτό την θέση του Ιβάν Γ΄ και των διαδόχων του ασφαλέστερη και ισχυρότερη.
……….Επιπλέον, η Σοφία ενίσχυσε το κύρος του ρωσικού θρόνου και τού προσέδωσε μεγαλοπρέπεια, εισάγοντας το αυτοκρατορικό τυπικό και πρωτόκολλο της Ρωμανίας, ενώ συμμετείχε ενεργά, μετακαλώντας Ιταλούς αρχιτέκτονες, στο πρόγραμμα ανοικοδόμησης και εξωραϊσμού του Κρεμλίνου και στην ανέγερση των ανακτόρων, των ιερών ναών και των τειχών του, επιτυγχάνοντας μέσω του έργου αυτού την προβολή της κρατικής ισχύος και του πλούτου της Ρωσίας.
«Το Κρεμλίνο της Μόσχας την εποχή του Ιβάν Γ΄». Πίνακας του Ρώσου ζωγράφου Απολλινάριου Βασνέτσοβ (1856–1933). Μουσείο της Μόσχας, Ρωσία.
……….Καθοριστικής σημασίας ήταν η προσφορά της Σοφίας και στην διαμόρφωση της ρωσικής πολιτισμικής και θρησκευτικής ταυτότητας, καθώς προίκα της δεν ήταν μόνον τα 6.000 χρυσά δουκάτα που τής χορήγησε ο Πάπας Σίξτος Δ΄, αλλά και θρησκευτικές εικόνες, ιερά σκεύη και λείψανα αγίων, καθώς ένας πολύ μεγάλος αριθμός βιβλίων που διασώθηκαν από την Κωνσταντινούπολη και τον Μυστρά και τα οποία απετέλεσαν την βάση της βιβλιοθήκης του Κρεμλίνου. Μέρος των βιβλίων αυτών, κυρίως τα αγιογραφικά και θεολογικά, μετέφρασε στα ρωσικά ο Άγιος Μάξιμος ο Γραικός (+1556), ο οποίος το 1518 μετέβη στην Ρωσία, ύστερα από σχετική πρόσκληση του Βασιλείου Γ΄, υιού της Σοφίας και διαδόχου του Ιβάν Γ΄, μεταλαμπαδεύοντας την ελληνορθόδοξη παράδοση και την αγιορείτικη πνευματικότητα, σε μία χώρα που είχε μεν εκχριστιανιστεί σε μεγάλο βαθμό, αλλά δεν ήταν επαρκώς κατηχημένη. Δυστυχώς, τα περισσότερα από τα βιβλία αυτά έχουν χαθεί, κάποιες, όμως, από τις εικόνες και τα ιερά σκεύη που μετέφερε η Σοφία στην Ρωσία έχουν διασωθεί και εκτίθενται στο Μουσείο του Κρεμλίνου, στην Μόσχα.
……….Ακόμη σημαντικότερη ήταν η συμβολή της Σοφίας και των υποστηρικτών της στην διαφύλαξη της ορθόδοξης πίστης στην Ρωσία, καθώς πολέμησε τις θρησκευτικές μεταρρυθμιστικές προσπάθειες, γνωστές με το όνομα μεταρρυθμιστικό κίνημα Μόσχας-Νόβγκοροντ, οι οποίες και προσέδωσαν στις ενδοδυναστικές έριδες, τις σχετικές με την διαδοχή του Ιβάν Γ΄ και έντονη θρησκευτική διάσταση. Από την μία πλευρά η Σοφία, ο υιός της Βασίλειος και οι ακόλουθοί τους, Ρωμιοί και Ρώσοι, παρέμεναν πιστοί στα ορθόδοξα δόγματα και στην ιερά παράδοση της Εκκλησίας και από την άλλη ο Ιβάν ο Νεώτερος, ο υιός του Ντμίτρι και η πλειοψηφία των βογιάρων υποστήριζαν μεταρρυθμίσεις και αλλαγές, αρνούμενοι ο,τιδήποτε δεν περιέχεται στην Αγία Γραφή (π.χ. ιερές εικόνες, λείψανα αγίων, κλήρος, μοναχισμός κλπ), αλλά και υιοθετώντας απόψεις που απείχαν πολύ από το να χαρακτηριστούν χριστιανικές (π.χ. άρνηση της αθανασίας της ψυχής). Η επικράτηση, επομένως, του Βασιλείου, η οποία δεν θα είχε επιτευχθεί χωρίς την βοήθεια της μητέρας του Σοφίας, στον αγώνα για την διαδοχή του Ιβάν Γ΄, σήμανε και την ήττα του θρησκευτικού αυτού μεταρρυθμιστικού κινήματος και την επικράτηση της Ορθοδοξίας στην Ρωσία.
Επίλογος
……….Η Ρωσία υπήρξε πριν την Σοφία Παλαιολογίνα και θα είχε εξελιχθεί σε ισχυρό βασίλειο και χωρίς αυτήν. Αν όμως η Ρωσία απέκτησε την ισχύ και την αίγλη αυτοκρατορίας σε βαθμό τέτοιο, ώστε να προβάλλεται στον υπόλοιπο κόσμο και να καυχάται πως αυτή είναι η Τρίτη Ρώμη, τό οφείλει και στην Σοφία Παλαιολογίνα. Όχι μόνον γιατί η Σοφία ήταν απόγονος της τελευταίας δυναστείας της Ρωμανίας και μεταλαμπάδευσε από αυτήν στην Ρωσία τεχνογνωσία και στοιχεία πολιτισμικά, αλλά και γιατί ήταν μία γυναίκα δυναμική, ευφυής και φιλόδοξη, η δράση και οι πρωτοβουλίες της οποίας συνετέλεσαν ώστε η Ρωσία να καταστεί πλήρως ανεξάρτητη και να αποκτήσει ισχυρή κεντρική εξουσία, καθώς και κρατική οργάνωση και ισχύ αντάξια μίας αυτοκρατορίας, διαφυλάσσοντας παράλληλα την ορθόδοξη πίστη των κατοίκων της και καθορίζοντας σε μεγάλο βαθμό την θρησκευτική και πολιτισμική τους ιδιοπροσωπία.
9 Νοεμβρίου 2018
Δρ. Χρήστος Μητσάκης
Σύντομο βιογραφικό του συγγραφέα:
……….Ο Χρήστος Μητσάκης είναι ψυχολόγος. Έχει σπουδάσει ψυχολογία στην Μ. Βρετανία, ενώ έχει κάνει και σπουδές δημοσιογραφίας στην Ελλάδα.
Σημείωση πνευματικών δικαιωμάτων:
……….Το κείμενο αυτό αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του συγγραφέα και γράφτηκε για να δημοσιευτεί στον ιστοχώρο «Ελληνικό Ημερολόγιο», http://ellinoistorin.gr/
……….Επιτρέπεται η δωρεάν αναδημοσίευσή του στο διαδίκτυο και μόνον, αυτούσιου και χωρίς αλλαγές του παρόντος κειμένου, μόνον μετά από άδεια του συγγραφέα, και με τον αυστηρό όρο να αναφέρονται σαφώς ο συγγραφέας και η αρχική πηγή δημοσίευσης, και εφ’ όσον η αναδημοσίευση περιλαμβάνει το σύντομο βιογραφικό του συγγραφέα, και την σημείωση πνευματικών δικαιωμάτων.
……….Απαγορεύεται η αφαίρεση ή προσθήκη λέξεων, φράσεων ή φωτογραφιών, και η με κάθε άλλο τρόπο τροποποίηση ή αλλοίωση του κειμένου και του περιεχομένου του.