,
Σωκράτης ἀνακαθιζόμενος… (Πλάτωνος Φαίδων, 59b1-c1)
Βασίλειος Μπετσᾶκος, Φιλολογικὴ 131.
……….Μὲ τὸ προκείμενο ἄρθρο θέλω νὰ δείξῳ πόσο στενὰ συνδεδεμένος εἶναι οἱ συντακτικὲς δομές, οἱ λεξιλογικὲς ἐπιλογὲς καὶ οἱ λογοτεχνικὲς φόρμες ἑνὸς πλατωνικοῦ κειμένου μὲ τὴν ἴδια του τὴν φιλοσοφικὴ διδασκαλία (στὴν περίπτωσή μας τὴν διδασκαλία γιὰ τὴν οὐσιώδη ἑνότητα ἡδέος καὶ λυπηροῦ). Ὡς πεδίο ἀναφορᾶς καὶ μελέτης λαμβάνω ἕνα πολὺ γνωστὸ ἀπόσπασμα ἀπό τὸν Φαίδωνα· τὴν σκηνὴ στὸ δεσμωτήριο, ὅταν ὁ Σωκράτης συναντᾶ τοὺς ἀφοσιωμένους μαθητὲς του, ποὺ ἔρχονται νὰ τὸν ἐπισκεφτοῦν γιὰ τελευταία φορὰ (τὴν ἐπαύριο ἐκτελείται ἡ ποινή). Τόσο ὁ συγκεκριμένος διάλογος, ὅσο καὶ τὸ συγκεκριμένο ἀπόσπασμα, μποροῦν νὰ θωρηθοῦν κείμενα ἁπολύτως ἀντιπροσωπευτικά τοῦ πλατωνικοῦ λόγου (γραφῆς καὶ σκέψης).
……….Στὸν Φαίδωνα, ὁ Πλάτων θεματοποιεῖ τὸν θάνατο, τὴν ἀθανασία τῆς ψυχῆς, τὴν φιλοσοφία ὡς προετοιμασία γιὰ τὸν θάνατο· ἡ συγκεκριμένη θεματολογία ἐντάσσεται σὲ μία γνωσιολογικὴ προοπτική.
……….Ὁ θάνατος ὁρίζεται ὡς χωρισμὸς τῶν δύο στοιχείων ποὺ συγκροτοῦν τὸν ἄνθρωπο ὡς ἔμβιο ὄν, τοῦ σώματος καὶ τῆς ψυχῆς του· Οὐκοῦν τοῦτό γε θάνατος ὀνομάζεται, λύσις καὶ χωρισμὸς ψυχῆς ἀπό σώματος· Παντάπασί γε, ἧ δ’ ὅς.
……….Ἀλλά ὁ χωρισμὸς τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος δὲν συνεπάγεται καὶ τὴν ἀπώλεια ἀμφοτέρων αὐτῶν τῶν στοιχείων. Μπορεῖ τὸ ἄψυχο σῶμα νὰ ὑπόκειται στὴν φθορᾶ, ὅμως ἡ ἀσώματη ψυχὴ συνεχίζει νὰ ζῇ ὕστερα ἀπό τὸν βιολογικὸ θάνατο. Πρόκειται γιὰ μία ἀνώτερη μορφὴ ζωῆς, κεκαθαρμένη καὶ ἀπελευθερωμένη ἀπό τὴν μεταβλητότητα ποὺ τῆς ἐπέβαλλε ἡ σωματικότητα. Ἀποδεικνύεται ὅτι ἡ ψυχή, ἡ οὐσία τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι ἀθάνατη.
……….Ἡ ζωὴ τῆς ψυχῆς ὕστερα ἀπό τὴν ἀναχώρησή της ἀπό τὸ σῶμα, ἐξαρτάται ἀπό τὸ πῶς ἔζησε αὐτή κατὰ τὴν διάρκεια τῆς ἐνσωμάτωσής της. Ἔτσι, ὁ ἀνθρώπινος βίος νοηματοδοτείται ὡς προετοιμασία γιὰ τὴν πραγματικὴ ζωὴ τῆς ψυχῆς. Καὶ ἐφόσον ἡ προετοιμασία τούτη πραγματώνεται μέσῳ τῆς φιλοσοφίας, ἡ φιλοσοφία ὁρίζεται καὶ ἀσκεῖται ὡς μελέτη θανάτου.
………(…)Τὸ ἀπόσπασμα ποὺ θὰ μελετήσουμε, ἀνήκει στὸν ἐκτεταμένο πρόλογο τοῦ διαλόγου. Ἡ σκηνὴ εἶναι βέβαια γνωστή. Ὁ Σωκράτης περιμένει δεσμώτης τὴν ἡμέρα ποὺ θὰ ἐκτελεσθῆ ἡ θανατικὴ του ποινὴ (ὅταν τὸ ἱερό πλοῖο τῆς πόλης ὁλοκληρώσει τὴν θεωρίαν στὴν Δῆλο καὶ ἐπιστρέψει στὴν Ἀθῆνα). Οἱ μαθητὲς τοῦ φιλοσόφου τὸν ἐπισκέπτονται καθημερινά.
………Πληροφοροῦνται ὅτι ἡ κρίσιμη ἡμέρα ἔφτασε. Ἡ συγκεκριμένη αὐγή εἶναι γι’ αὐτούς ὁριακή καὶ προσέρχονται (…) ἀπό τὰ χαράματα (ὁ Πλάτων τὸ δείχνει μὲ κλιμακωτή ἀναφορά· οὐ πρῲ, πρῳαίτερον, ὡς πρῳαίτατα). Ἡ βοῶσα τε καὶ κοπτωμένη Ξανθίππη καὶ τὸ νήπιο, ἔχοντας διανυκτερεύσει δίπλα στὸν Σωκράτη, ἀπομακρύνονται ὥστε νὰ ἀρχίσῃ ἡ συζήτηση.