.
……….Ο Στάμος Κάψας (το πραγματικό του ήταν Κάψας και όχι Χάψας) γεννήθηκε στα Παζαράκια (Κρυοπηγή) Χαλκιδικής στα τέλη τού 18ου αιώνα. Μετοίκησε σε νεαρή ηλικία στην Συκιά Χαλκιδικής προς αναζήτηση εργασίας. Σύντομα ήρθε σε ρήξη με τους τοπικούς Τούρκους άρχοντες και ξεκίνησε κλέφτικη δράση. Καταξιώθηκε έτσι στα χωριά τής Σιθωνίας, στο Χολομώντα και στα Χασικοχώρια (περιοχή Πολυγύρου).
……….Κατά το ξέσπασμα τής επανάστασης, ήταν σερδάρης (χωροφύλακας) τής Ιεράς Κοινότητας Αγίου Όρους στις Καρυές. Στις 23 Μαρτίου τού 1821 ο Εμμανουήλ Παπάς αποβιβάστηκε στην χερσόνησο τού Άθω μεταφέροντας όπλα και πολεμοφόδια με την βοήθεια Αινιτών και Ψαριανών καπεταναίων. Εκεί συναντήθηκε με τον Στάμο Χάψα και προχώρησαν στην συγκρότηση τού επαναστατικού στρατού. Με την βοήθεια τού μητροπολίτη Μαρωνείας Κωνστάντιου στρατολογήθηκαν 1.000 μαχητές μοναχοί. Στο μεταξύ ο Στάμος Κάψας στρατολόγησε άνδρες από όλη την Χαλκιδική με σχετική ευκολία, λόγω τού κύρους που είχε αποκτήσει από την πρότερη δράση του. Οι μαχητές ήταν κυρίως από την Κασσάνδρα, τα Χασικοχώρια και την Σιθωνία και ιδιαίτερα από την Συκιά. Το σώμα τού Στάμου Χάψα φτάνει τους 2.000 άνδρες.
……….Οι Οθωμανοί μέσα σε αυτό το κλίμα, φοβούμενοι την κλιμάκωση των γεγονότων, προβαίνουν σε ωμότητες εις βάρος των Ελληνικών πληθυσμών στην Θεσσαλονίκη και στον Πολύγυρο. Έτσι, αρχίζουν μικρές επαναστατικές εστίες σε διάφορα σημεία των περιοχών τής Χαλκιδικής, τής Θεσσαλονίκης και των Σερρών. Οι επαναστάτες είναι πλέον πίσω από τα γεγονότα. Σε έκτακτη σύσκεψη στο Άγιο Όρος την 17η Μαΐου τού 1821 ο Εμμανουήλ Παπάς κηρύσσει επίσημα την επανάσταση στην Βόρεια Ελλάδα και αποφασίζεται να διασπαστεί ο επαναστατικός στρατός σε δύο τμήματα. Ο Εμμανουήλ Παπάς με τους Μαδεμοχωρίτες και τους μοναχούς, συνολική δύναμη 1.900 άνδρες κατευθύνονται στην Ρεντίνα, προκειμένου να σταματήσουν τις Οθωμανικές δυνάμεις που έρχονταν από Δράμα και Κωνσταντινούπολη, στα Μακεδονικά Τέμπη.
……….Ο Στάμος Κάψας με υπαρχηγό τον Αναστάσιο Χυμευτό και συνολική δύναμη 2.000 ανδρών κατευθύνονται προς κατάληψη τής Θεσσαλονίκης. Ο επαναστατικός στρατός τού Στάμου Κάψα προελαύνει και απελευθερώνει το ένα μετά το άλλο τα χωριά και τις πόλεις τής περιοχής. Προελαύνει σε Κομίτσα, Ιερισσό, Αρναία, Άγιο Πρόδρομο, Γαλάτιστα και Βασιλικά. Στα Βασιλικά οι επαναστάτες ενώθηκαν με τα ένοπλα σώμα των Βασιλικιωτών και των Βαβδινών. Τελικά οι επαναστάτες στρατοπεδεύουν στην Θέρμη (8 Ιουνίου 1821), προκειμένου να ανασυνταχθούν γιά την τελική επίθεση στην Θεσσαλονίκη. Ακολούθησε μάχη κοντά στην σημερινή Αμερικάνικη Γεωργική Σχολή με το ιππικό τού Αχμέτ μπέη των Γιαννιτσών. Οι Τούρκοι ηττήθηκαν.
……….Η φήμη του έχει φτάσει μέχρι την Θεσσαλονίκη, όπου οι Θεσσαλονικείς περιμένουν να τον υποδεχτούν ως απελευθερωτή. Τότε τού προσάπτεται και το προσωνύμιο καπετάν Χάψας, με την έννοια ότι έχαφτε τους Τούρκους.
……….Ο Αυστριακός πρόξενος στην Θεσσαλονίκη, που παρακολουθούσε από κοντά τα γεγονότα, σε αναφορά του προς τον Αυστριακό Καγκελάριο Κλέμενς φον Μέττερνιχ αναφέρει μεταξύ άλλων:
«Η Ελληνική επανάσταση, που έχει ξεσπάσει κιόλας σε πολλές επαρχίες τής Οθωμανικής αυτοκρατορίας, προκαλεί την γενική κατάπληξη. Σταματούν οι δουλειές και όπου υπάρχουν πολλοί Έλληνες οι εχθροπραξίες είναι ανοιχτές… Κινήσεις ζωηρές γίνονται και στην Θεσσαλονίκη μέρα μεσημέρι, επειδή οι επαναστάτες βρίσκονται μόνο λίγες ώρες μακρυά. Βρίσκονται σε ένα χωριό που ονομάζεται Γαλάτιστα και ξεσηκώνουν παντού τις ψυχές των κατοίκων… Πολυάριθμα πολεμικά καράβια με ξεχωριστή καινούρια σημαία λυμαίνονται την θάλασσα, συλλαμβάνουν τουρκικά πλοία, κάνουν νηοψίες στα πλοία των Ευρωπαϊκών δυνάμεων, που όμως τα σέβονται… Στο μεταξύ εδώ αυξάνονται οι αταξίες. Η αδημονία και ο γενικός φόβος μήπως οι Έλληνες χτυπήσουν από στεριά και θάλασσα την πόλη υπάρχει διάχυτος, αν και η κυβέρνηση έχει συλλάβει ως ομήρους τους πιό πλούσιους Έλληνες που ασκούν και την πιό μεγάλη επιρροή.»
……….Τα νέα όμως από το μέτωπο τού Εμμανουήλ Παπά δεν είναι καλά, καθώς ο τελευταίος αναγκάζεται σε οπισθοχώρηση μετά τις μάχες τής Ρεντίνας και τής Απολλωνίας με τις υπέρτερες και καλύτερα οπλισμένες Οθωμανικές δυνάμεις από την Δράμα και την Κωνσταντινούπολη. Ο Εμμανουήλ Παπάς με μόνο 200 αγωνιστές μέσω Πολυγύρου σπεύδει να ενωθεί με το σώμα τού Χάψα. Τελικά οι επαναστάτες τού Χάψα οπισθοχωρούν από την Θέρμη στα Βασιλικά, όπου ενώνονται με τους 200 αγωνιστές τού Εμμανουήλ Παπά.
……….Ο Εμπού Λουμπούτ πασάς τής Θεσσαλονίκης έχει συγκεντρώσει 35.000 τακτικό στρατό (30.000 πεζούς και 5.000 ιππείς υπό τον Μπαϊράμ πασά) και σπεύδει να αναμετρηθεί με τους επαναστάτες στα Βασιλικά. Ο καπετάν Χάψας επέλεξε ως σημείο μάχης την στενωπό τής κοιλάδας τού Ανθεμούντα, κοντά στο μοναστήρι τής Αγίας Αναστασίας. Τότε ο Στάμος Κάψας αποφασίζει να στείλει τον Αναστάσιο Χυμευτό με τμήμα τού στρατού, στην Κασσάνδρα προκειμένου να εξασφαλίσει την περιοχή από ενδεχόμενη απόβαση Οθωμανικών στρατευμάτων μέσω θαλάσσης.
……….Η μάχη που διεξάγεται είναι άνιση και ο καπετάν Χάψας διαβλέπει τον κίνδυνο πανωλεθρίας, καθώς οι Οθωμανοί προβαίνουν σε σφαγές αμάχων στα Βασιλικά. Τότε, αποφασίζεται, με υπόδειξη τού Βασιλικιώτη προύχοντα Γεωργίου Κοτζιά, η οχύρωση εντός τού μοναστηριού τής Αγίας Αναστασίας, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι Οθωμανοί. Στις διαπραγματεύσεις τού Εμμανουήλ Παπά με τους μοναχούς, συμφωνείται τελικά η είσοδος μόνο των αμάχων και των γυναικοπαίδων από τα Βασιλικά και την Γαλάτιστα. Έτσι, ο καπετάν Χάψας αποφασίζει να μείνει στο πεδίο τής μάχης με 67 μαχητές, ενώ ο Εμμανουήλ Παπάς με το υπόλοιπο στράτευμα να συνοδεύσει τα γυναικόπαιδα στην μονή.
……….Η αυτοθυσία και ο ηρωισμός τού καπετάν Στάμου Χάψα ήταν συγκινητικός, καθώς αγωνίστηκε μέχρις εσχάτων ώστε να εξασφαλίσει την σωτηρία των αμάχων.
……….Στο πεδίο τής μάχης, στις 10 Ιουνίου τού 1821 σκοτώθηκαν και οι 68 αγωνιστές (οι περισσότεροι από την Συκιά) μέχρις ενός. Σήμερα το σημείο αυτό ονομάζεται “Κομμένοι” ή “Συκιωτούδια” και έχει κατασκευαστεί μνημείο τής θυσίας. Στην μαρμάρινη πλάκα αναγράφει:
ΤΟ ΜΑΚΕΔΝΟΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΕΝΟΣ ΠΡΟΜΑΧΕΙ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΚΑΙ ΔΙΚΑΙΩΝ ΠΑΝΕΛΛΗΝ
.
,