.

.

ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Περίοδος 1821

ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΕΣ ΑΓΩΝΑ

……….Η Φιλική Εταιρεία έχει μυήσει αρκετές κεφαλές στα Σφακιά όπως τους πλοιοκτήτες Παναγιώτη Ψαρουδάκη, Ανδρέα Φασουλή τους Δαιμονάκηδες (φυγάδες τού 1770 στην Μολδοβλαχία), τον καπετάνιο Αναγνώστη Μανουσογιαννάκη, Μανουήλ Αντ. Καλλικράτη, Χατζη-Γιώργη Κελαιδή (Μουρί), Ιωάννη Γ. Μπιράκη (Κομιτάδες), Αναγνώστη Παναγιώτου (Ανώπολη), Αναγνώστη Ψαρουδάκη (Λιβανιανά), Χατζη-Ιωάννη Πωλιουδάκη (Χώρα Σφακίων), Γεώργιο Δασκαλάκη ή Τσελεπή (Ανώπολη), Βουρδουμπά Ρούσσο (Χώρα Σφακίων), Χατζη-Χιωνιά (Χώρα Σφακίων), Βολουδάκη Μιμίκο (Ίμπρο), Πωλογεωργάκη Γεώργιο (Ίμπρο),Χατζη- Ανδρέα Κριαρά (Ανώπολη), Πρωτοπαπαδάκη Αναγνώστη (Ασκύφου), Μωράκη Γεώργιο Πρωτόπαπα (Ασκύφου), Μπίρη Σταυριανό (Ασκύφου).

……….Οι πλοιοκτήτες των Σφακιών έχουν μεταφέρει την είδηση τού ξεσηκωμού τού Μωριά, κοντά σε αυτούς και οι Φιλικοί ενημερώνουν τους καπετάνιους των Σφακιών ότι ήλθε η ώρα.

……….Οι δημογέροντες και οι καπετάνιοι των Σφακιών έκαναν μια σύναξη την Μεγάλη Πέμπτη 7 Απριλίου 1821 στα Γλυκά Νερά Σφακίων να συζητήσουν για τον σηκωμό. Η απόφαση τής μυστικής σύναξης, ήταν ναι στον νέο σηκωμό αλλά για να υπάρξουν ελπίδες λευτεριάς, θα έπρεπε να συμμετάσχει όλο το νησί. Με προφυλάξεις ειδοποίησαν όλες τις κεφαλές τού νησιού που είχαν ελληνική συνείδηση, να παρευρεθούν στις 15 Απριλίου στο Λουτρό Σφακίων, όπου εκεί οριστικοποιήθηκε να κηρυχτεί η επανάσταση στο νησί.

……….Σύμφωνα με τα έθιμα των Σφακιών την απόφαση των Καπετάνιων έπρεπε να την επικυρώσει ο λαός, έτσι οι Καπετάνιοι συγκάλεσαν λαϊκή συνέλευση για τις 29 Μαΐου στην Παναγιά την Θυμιανή, όπου ο λαός των Σφακιών επικύρωσε την έναρξη τού νέου ξεσηκωμού και εκλέχθηκαν οι αρχηγοί. Επικυρώθηκε η πολιτική αρχή τού αγώνα (επαναστατική κυβέρνηση) με όνομα «Καγκελαρία των Σφακίων» ως γενική αρχή τής επανάστασης με έδρα το Λουτρό και μια οικονομική επιτροπή με ονομασία «Κοινόν» που είχε την επιμέλεια των πόρων για τον αγώνα.

……….Ο Θ. Δετοράκης στην ιστορία τής Κρήτης γράφει: «Οι Σφακιανοί που συνήθως κατηγορούνται ως φίλαρχοι και απειθάρχητοι, οργάνωσαν από τις παραμονές κιόλας τής επανάστασης μια υπέρτατη πολιτική αρχή, την γνωστή Καγκελαρία». Η «Καγκελαρία των Σφακίων» αποτελείτο από τους Πρωτόπαπα των Σφακίων Γεώργιο Μοράκη, Χατζη-Ιωάννη Πωλιουδάκη,  Σήφη Παπαδάκη, Στρατή Βουρδουμπά, Ανδρέα Κριαρά, Αναγν. Ψαρουδάκη, ενώ γραμματέας ορίστηκε ο Ηρακλειώτης Δ. Φλαμπουριάρης. Η σφραγίδα τής Καγκελαρίας ήταν εικόνα τής Παναγίας που έφερε την επιγραφή «Παναγία τού Λουτρού».

……….Το έργο τής Καγκελαρίας ήταν σημαντικό΄ εφοδίαζε τους επαναστάτες με πολεμοφόδια, διενεργούσε εράνους, προστάτευε τον άμαχο πληθυσμό, ίδρυσε νοσοκομείο στο Λουτρό για τους τραυματίες. Ένα μόνο δεν κατάφερε να κάνει΄ να δώσει έναν αρχηγό. Ποιός να δεχθεί τον καλλίτερο του!..

ΠΡΟΚΡΙΤΟΙ  ΑΝΑ ΧΩΡΙΟ ΕΚΛΕΓΕΝΤΕΣ ΣΤΗΝ ΣΥΝΑΞΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΘΥΜΙΑΝΗΣ

• Καλλικράτης: Παπά Ιωάννης, Σήφης Παπαδάκης, τα αδέλφια Αναγνώστης Ανδρέας και Πέτρος Μανουσέλης.
• Ασφένδου: Γεώργιος και Σήφης Δεληγιαννάκης, Σηφοδασκαλάκης, Σφηνιάς Μανούσος και ο Ανδρέας Βούρβαχης.
• Ασκύφου: Πρωτόπαπας Γεώργιος, Ανδρουλιός Μοράκης, Αναγνώστης Μοράκης, και Σήφης Καυκαλάς.
• Ίμπρος: Πωλογιάννης και ο γιός του Πωλογεωργάκης, Κωστόπουλος και οι αδελφοί Εμμανουήλ και Αναγνώστης Μανουσογιαννάκοι.
• Μουρί:  Οι παπάδες Ανδρέας και Ιωάννης.
• Εμπρόσγιαλο: Ρούσος και Στρατής Βουρδουμπάς, Χατζη-Χιονιάς, Αναγνώστης Ψαρουδάκης και Στρατής Μπελιβάνης.
• Ανώπολη και τα γύρω της χωριά: Χατζη-Πωλιουδάκης, Αναγνώστης και Ανδρέας Παναγιωτάκοι, Νικόλαος Ανδρουλακάκης, Γεώργιος Τσελεπής–Δασκαλογιάννης, Ανδρέας Κριαράς, Μανούσος Πρωτοπαπαδάκης και ο Ανδρέας Φασουλής.

ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑΡΧΟΙ ΑΝΑ ΧΩΡΙΟ ΕΚΛΕΓΕΝΤΕΣ ΣΤΗ ΠΑΝΑΓΙΑ ΘΥΜΙΑΝΗ

• Καλλικράτης: Αναγνώστης Μανουσέλης,
• Ασφένδου: Γεώργιος Δεληγιαννάκης,
• Ασκύφου:  Αναγνώστης Πρωτοπαπαδάκης,
• Ίμπρος:  Κωστόπουλος,
• Κωμητάδες: Πωλογεωργάκης,
• Εμπρόσγιαλο και  Μουρί: Ρούσος Βουρδουμπάς,
• Ανώπολη και τα γύρω της χωριά:  Χατζη-Πωλιουδάκης, Αναγνώστης  Παναγιώτου, Γεώργιος Τσελεπής–Δασκαλογιάννης, Βαρδουλομανούσος και ο Ανδρέας Φασουλής.

ΔΩΡΕΕΣ ΚΑΙ ΔΑΝΕΙΑ

……….Ο πλοιοκτήτης Ανδρέας Φασουλής πρώτος έδωσε 400 οκάδες μπαρούτι  με ανάλογο μολύβι και χαρτί. Όλοι άρχισαν να φέρνουν στο ΚΟΙΝΟΝ ό,τι μπορούσε ο καθένας‘ άλλοι έφεραν τα περισσευούμενα όπλα, άλλοι χρήματα, ζώα, τυρί, μέλι, κερί, οι γυναίκες έδιναν κεντήματα, παντός είδους υφάσματα, κιλίμια.

……….Δανεικά έδωσαν ο Αναγνώστης Παναγιώτου δίστηλα τάλιρα 7.857, ο Πρωτοπαπάς Γεώργιος 2.800 και πολλοί άλλοι λιγότερα΄ τα δάνεια που μαζεύτηκαν ήταν 24.000 και από εράνους μάζεψαν 30.000 δίστηλα τάλιρα.

……….Έστειλαν τον Χ. Τσουράκη στην Μάλτα να πωλήσει τα μαζεμένα και να αγοράσει όπλα και πυρομαχικά. Την ίδια περίοδο έφερε Σάμιος πλοίαρχος 200 βαρέλια μπαρούτι, λίγο μολύβι και χαρτί και πληρώθηκε από τα δανεικά τού ΚΟΙΝΟΥ.

Το φυσικό ορμητήριο των επαναστατών είναι τα Σφακιά.

……….Από τα 1200 όπλα που είχαν στην επανάσταση, τα 800 ήταν των Σφακιανών και έθεσαν στην υπηρεσία τής πατρίδας 27 καράβια. Οι Σφακιανοί λόγω τής εμπειρίας τους στα όπλα προσφέρουν καπετάνιους και σε άλλες επαρχίες όπως τον Δεληγιαννάκη στην επαρχία Αμαρίου Ρεθύμνης, τον  Αναγνώστη Μανουσέλη στο Ρέθυμνο, τον Α. Παναγιώτου στην Κυδωνία, τους Ρούσσο Βουρδουμπά και τον  Πωλογιώργη στις ανατολικές επαρχίες από τον Ψηλορείτη και μετά, τον Γ. Τσελεπή-Δασκαλάκη στο Σέλινο και Κίσσαμο.

……….Στις δυνάμεις τής θάλασσας όρισαν υπεύθυνους τους καπετάνιους Αναγνώστη Παναγιώτου και Αναγνώστη Αναγνωστάκη.

……….Αρχές Μαρτίου είχε δοθεί  εντολή στους  πλοιάρχους Δασκαλάκη Μανούσο και Λαδά Ανδρέα που κυβερνούσαν το μπρίκι τού παπά Πωλάκη από την Ανώπολη, μέσα στο οποίο ήταν ο Γεωργάκης Τσελεπής* γραμματέας, αφού πωλήσουν το φορτίο τους να αγοράσουν  όσα περισσότερα πολεμοφόδια μπορούν και να τα μεταφέρουν στο Λουτρό. Η επανάσταση στην Μολδοβλαχία είχε ήδη αρχίσει και το μπρίκι βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη χωρίς την δυνατότητα απόπλου λόγω των γεγονότων στην παραπάνω περιοχή. Τελικά το μπρίκι των Σφακιών κατάφερε να αποπλεύσει με ειδική άδεια που εξασφάλισε μια καλόγρια η οποία ήθελε να ταξιδέψει στην Τήνο. Η καλόγρια** ήταν η πρώτη κόρη τού αρχηγού Δασκαλογιάννη την οποία οι τούρκοι είχαν παντρέψει με τον Δευτεντάρη τού Κάστρου. Στο ταξίδι γνωρίστηκε με τους παραπάνω Δασκαλάκηδες που ήταν γιοί τού αδελφού της, τού Ανδρέου.

……….Ο Γ. Τσελεπής (Δασκαλάκης), αφού τους άφησε στην Τήνο, πήγε στην Σάμο με άλλο μέσο και προσπάθησε να στρατολογήσει αρματολούς και να τους μεταφέρει για ενίσχυση τού επικείμενου αγώνα στην Κρήτη.

……….Με την οικονομική ενίσχυση τής καλόγριας, κατάφερε να στρατολογήσει 30 άνδρες και να τους μεταφέρει στα Σφακιά΄ ανάμεσα σε αυτούς ήταν και ο υπηρέτης τής καλόγριας,  ο ήρωας Νικόλαος Ζερβός ή Ζερβονικόλας***.

* Δασκαλάκης(Βλάχος) πρώτος ανηψιός τού Δασκαλογιάννη που λόγω τής ωραιότητάς του επονομαζόταν Τσελεπής.
** Ο σύζυγός της πέθανε και μετά από λίγο και τα δύο παιδιά της. Η παράδοση λέει  ότι τα σκότωσε
για να μην αφήσει τούρκους απογόνους.
*** Παρανόμι τού ήρωα Νικόλα Ρόκκα, τα οστά τού οποίου το 1999 μεταφέρθηκαν από την Νεάπολη Λασηθίου
στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την Μάνδρα Αττικής.

ΜΟΝΗ ΠΡΕΒΕΛΗ

……….Η μονή τελούσε υπό την προστασία των Σφακιανών και ιδιαίτερα των Καλλικρατιανών‘ σε ανταπόδοση η μονή έστελνε στον Καλλικράτη λάδι ελιές σαπούνι κλπ. Ο ηγούμενος τής μονής, Μελχισεδέκ Τσουδερός από μητέρα Σφακιανός (η μητέρα του ήταν κόρη τού Γεωργακομάρκου ή Δαίμονος), πρότεινε  στους Σφακιανούς να διαπραγματευτούν την ουδετερότητα των φοβερών Αμπαδιωτών Τουρκοκρητών Μουσουλμάνων τής περιοχής Αμαρίου με ρίζες άσχετες από τους Οθωμανούς. Οι Σφακιανοί έστειλαν ως διαπραγματευτές τους Αναγνώστη Μανουσέλη και από το Ασφένδου  τον Σήφη Δασκαλάκη χωρίς όμως να πετύχουν τίποτα.

………Οι Αμπαδιώτες ενημέρωσαν τον πασά ο οποίος απέτισε την παράδοση των όπλων από τους Σφακιανούς. Μια ομάδα από 200 Αμπαδιώτες έφθασε μέχρι το Φραγκοκάστελλο και φοβέριζε τους Σφακιανούς. Δέκα  Σφακιανοί προσήλθαν φανερά για συνομιλίες όπου εκεί οι Αμπαδιώτες τους απέτισαν τα όπλα αλλά δεν είχαν καταλάβει ότι ήταν κυκλωμένοι από άλλους χριστιανούς. Χωρίς να γίνει μάχη οπισθοχώρησαν οι Αμπαδιώτες, αλλά στην αναδίπλωσή τους κατέστρεψαν το μοναστήρι τού Πρέβελη, ενώ μια ομάδα τους είχε ανέβει στο μητάτο τής μονής στα Τσιλίβδικα και είχε σκοτώσει τρεις μοναχούς – βοσκούς και τον Τσουπομιχάλη, άνδρα γενναίο και τίμιο. Ο ηγούμενος τής μονής ήρωας Μελχισεδέκ (Τσουδερός) μόλις κατάφερε να δραπετεύσει και να μεταβεί στον Καλλικράτη.

……….Οι Καλλικρατιανοί συνεπλάκησαν μαζί τους με αποτέλεσμα δύο νεκροί Αμπαδιώτες και ένας τραυματισμένος, ενώ από τους Έλληνες είχαν ένα νεκρό και τρεις τραυματίες. Ακολούθως ο Πασάς έστειλε τρεις υψηλόβαθμους αξιωματικούς με εντολή να μην φύγουν από τα Σφακιά αν δεν τους παραδοθούν τα όπλα, ταυτόχρονα δε ανάγκασε  το μητροπολίτη Γεράσιμο να γράψει στους Σφακιανούς  παραινέσεις να παραδώσουν τα όπλα. Η απάντηση των Σφακιανών ήταν:

……….«Σεβασμιώτατε την ευχήν σας θέλομεν και τας ευλογίας σου αποδεχόμεθα, αλλά τους αφορισμούς και τας κατάρας σου στέλνομεν οπίσω δια να τας μεταχειρισθής εις όσους πρέπει».

……….Μετά την σύναξη στην Παναγιά την Θυμιανή οι τής Καγκελαρίας εγκαταστάθηκαν στην έδρα τους το Λουτρό. Οι Καπετάνιοι συγκεντρώθηκαν στο Ασκύφου  για πολεμικό συμβούλιο, όπου και αποφασίσθηκε ο τρόπος και ο χρόνος έναρξης των εχθροπραξιών. Ο τρόπος ορίσθηκε αμυντικός και ο χρόνος ανάλογα με τις κινήσεις τού εχθρού‘ και τα δύο όπως θα φανεί παρακάτω δεν τηρήθηκαν.

……….Οι θέσεις που όφειλαν να προστατεύσουν οι Καπετάνιοι και στις οποίες μετακινήθηκαν ήταν:

• – Βουρδουμπάς Κωστόπουλος, Πωλογεωργάκης και Τσουδερός πήγαν στην Καλή Συκιά απέναντι τού στα Αγκουσελλιανά εχθρού.
• – Α. Μανουσέλης, Γ. Δεληγιαννάκης στην Αργυρούπολη εναντίον των μονάδων τού εχθρού που ήταν στο Ζουρίδι Ρεθύμνης.
• – Α. Πρωτοπαπαδάκης στον Εμπρόσνερο απέναντι στον πύργο τού Αληδάκη στον Εμπρόσνερο.
• – Τσελεπής και Σήφακας κατέλαβαν την Μαλάξα.
• – Ο Παναγιωτάκης πήγε στα Ριζοχώρια τής Κυδωνίας για να παρακολουθεί τις κινήσεις τού εχθρού και να ενημερώνει την Καγκελαρία. Όπλα των Ελλήνων, 713 Σφακιανά και 138 τού Τσουδερού με τους Αποκορωνιώτες και Κυδωνιάτες, σύνολο 851 μακρά τουφέκια.

ΣΦΑΚΙΑΝΟΙ ΥΠΟ ΤΟΝ ΥΨΗΛΑΝΤΗ ΣΤΗΝ ΜΟΛΔΟΒΛΑΧΙΑ

……….Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης  περνούσε τον Προύθο ποταμό στην Μολδοβλαχία  είχε μαζί του 150 Σφακιανούς  με αρχηγό το Γεώργιο Δαιμονάκη* από τον  Καλλικράτη, ο οποίος σκοτώθηκε μάλιστα εκεί΄ μαζί του ήταν και ο αδελφός του, Χαιδεμένος. Από το Ασφένδου ήσαν τα 3 αδέλφια Βούρβαχοι, ο Μανώλης, ο Βαρδής και  ο Τζουάνος, οι δύο τελευταίοι σκοτώθηκαν εκεί. Από το Μουρί ήσαν οι Χατζη-Σταύρος, Αμηράς Σταύρος, Αμηράς Γεώργιος, Καβρός Ιωάννης, Κούργελης Γεώργιος, Ψιλοδάσκαλος Γεώργιος. Από το Ασκύφου ήσαν οι Ανδρουλιός Μοράκης, Μανουσάκης, Ανδρακός Σταύρος, Ρούκονας Νικολός.

……….Ακόμα οι παρακάτω τα χωριά των οποίων δεν είναι γνωστά, αδέλφια Ανδρέας και Γεώργιος Φουντουλάκης, Δ.Φουντουλάκης, Βραχνός Ιωάννης, Βρατσόλης Εμμανουήλ, Σαμψώνης Ιωάννης, Κοντολάκης Παναγιώτης, Μ. Βογιατζάκης, Ζερβός Ιωάννης, Στράτουλας Μανούσος, Μ. Καπετανάκης και ο Ανδρέας Βαμβιολάκης που ήταν και σημαιοφόρος.

……….Παραπάνω αναγράφω λίγα ονόματα που έσωσε η πένα τού Παπαδοπετράκη‘ τους υπόλοιπους δυστυχώς τους σκεπάζει η λήθη τής ιστορίας. Οι επιχειρήσεις στην Μολδοβλαχία είχαν οικτρό αποτέλεσμα και όπως λέει και ο  Pouqueville:

……….«Κατά την εν Γαλαξίω τής Βλαχίας μάχην έπεσαν πολλοί Σφακιανοί  άξιοι τής εαυτών γενναιότητος και φήμης, όντες εκ τής Δημοκρατίας των Σφακίων, ένθα η ελευθερία αρχαιοτάτη τού Μίνωος».

……….Λίγοι Σφακιανοί που απέμειναν γύρισαν μέσω Ουγγαρίας και Τεργέστης με χίλια βάσανα στην επαρχία.

*Άνδρας κατά το ανάστημα μέτριος αλλά κατά τους τρόπους τολμηρός, μεγαλεπήβολος, λάτρης της ελευθερίας και σοβαρός.

13 Ιουνίου 1821.

……….Ο Παναγιωτάκης με τον Τσελεπή και 90 άνδρες, σφάζουν τους Σουμπάσιδες στον Θέρισσο.

14 Ιουνίου 1821. 

……….Η πρώτη μάχη  τού 1821 έγινε στις 14 Ιουνίου στο Λούλο μεταξύ των Τσελεπή με άνδρες 45, τού Σήφακα με 16  εναντίον πολλαπλασίων τούρκων.  Το απόγευμα προστέθηκε ο καπετάνιος Βαρδουλομανούσος με 20 άνδρες και νίκησαν οι Έλληνες, τρέποντας τούς εχθρούς σε φυγή.Έπεσαν  ένας Σφακιανός και πέντε τραυματίστηκαν, ενώ οι τούρκοι είχαν δεκαοκτώ νεκρούς.

15 Ιουνίου 1821.

……….Ο Τσελεπής με το σώμα του πήγε σε υποστήριξη τού Παναγιωτάκη στους Λάκκους όπου και εξεδίωξαν τους εχθρούς. Έπεσαν 3 Έλληνες και 60 τούρκοι.

16 Ιουνίου 1821 - ΜΑΧΕΣ ΣΤΟ ΖΟΥΡΙΔΙ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΙΩΑΝΝΗ. 

……….Ο Μανουσέλης και ο Γ. Δεληγιαννάκης επιτέθηκαν  στο Ζουρίδι και κατεδίωξαν τους εχθρούς νικώντας τους και καταστρέφοντας έναν πύργο στο χωριό Επισκοπή. Οι απώλειες των εχθρών ήταν περίπου 55 άνδρες.

……….Οι Βουρδουμπάς Κωστόπουλος, Πωλογεωργάκης και Τσουδερός συνεπλάκησαν με τους Αμπαδιώτες σε σφοδρή και αμφίρροπη μάχη‘ σε βοήθεια προσέτρεξαν οι Μανουσέλης και Δεληγιαννάκης αλλάζοντας την μάχη υπέρ των Ελλήνων. Οι Αμπαδιώτες άφησαν 300 νεκρούς μαζί και τον αρχηγό τους, Κουντουροσμαίλη, ενώ οι Σφακιανοί είχαν 7 νεκρούς και αρκετούς τραυματίες.

19 Ιουνίου 1821 - ΕΜΠΡΟΣΝΕΡΟ - ΑΛΜΥΡΟ.

……….Ο Πρωτοπαπαδάκης συγκρούεται με τους τούρκους στον Εμπρόσνερο και ακολούθως κατεβαίνει στο οχυρό τού Αλμυρού το οποίο καταλαμβάνει‘ οι απώλειες των εχθρών ήταν 35 άνδρες ενώ των Ελλήνων τρεις.

21 Ιουνίου 1821 - ΤΣΙΒΑΡΑΣ.

……….Ο Πρωτοπαπαδάκης χτυπά τους εχθρούς στο Τσιβαρά χωρίς αποτέλεσμα΄ το βράδυ μάλιστα που κοιμήθηκαν, κάποιοι καμπίτες χριστιανοί πρόδωσαν την θέση τους και λίγο έλειψε να τους κατασφάξουν οι τούρκοι, ευτυχώς όμως η νύκτα τους προφύλαξε και άφησαν δύο μόνο νέους νεκρούς.

22 Ιουνίου 1821.

……….Σε βοήθεια τού παραπάνω προσέρχονται οι Τσελεπής και Σήφακας΄ το τέλος τής μάχης θα δοθεί από τον οπλαρχηγό παπά Ιωάννη από το Μουρί, ο οποίος βρέθηκε στα νότα των εχθρών αιφνιδιάζοντάς τους και τρέποντάς τους σε φυγή. Άφησαν 350 νεκρούς και πολλά λάφυρα. Οι αγωνιστές είχαν 6 νεκρούς και 15 τραυματίες.

………Ταυτόχρονα με την μάχη τού Τσιβαρά, τούρκοι από τα Χανιά ήλθαν σε βοήθεια των ομοθρήσκων τους αλλά αποκρούστηκαν από τον Ανδρέα Φασουλή  και άλλους Ριζίτες στην θέση Διγενή, τραπέντες και αυτοί σε φυγή. Ακολούθως ο Πρωτοπαπαδάκης πήρε δύο κανόνια από το φρούριο τού Αλμυρού και συνέχισε την πολιορκία τού πύργου τού Αληδάκη.

23 Ιουνίου 1821. 

……….Από τα Χανιά εφόρμησαν δύο σώματα στρατού‘ το πρώτο τού Λατίφ πασά πήγε προς την Μαλάξα, αλλά αποκρούστηκε από τους Τσελεπή, Σήφακα μαζί με τους Ριζίτες οπλαρχηγούς. Το δεύτερο σώμα κατευθύνεται προς την δυτική Κυδωνία για αντιπερισπασμό, αλλά ο Παναγιωτάκης με τους Λακιώτες τους αποδεκάτισαν τον εχθρό ο οποίος άφησε 100 περίπου νεκρούς και τον αρχηγό τους, Χασάν Μπέη.

……….Με το πέρας των δύο μαχών μαζεύτηκαν στην Παναγιά Κεραμειών, οι Τσελεπής, Σήφακας και Παναγιωτάκης και εβαθμοφόρησαν τους ικανότερους. Έκαναν οπλαρχηγούς τους Θερισιανούς Ιωάννη και Βασίλειο Χάληδες και τον Παπανδρέα από τα Κεραμειά και άλλους χαμηλόβαθμους και το κοινοποίησαν στην Καγκελαρία.

26 Ιουνίου 1821 - Ο ΤΣΕΛΕΠΗΣ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΙΧΗ ΤΩΝ ΧΑΝΙΩΝ. 

……….Ο Τσελεπής πυρπόλησε τις επαύλεις, τα εργαστήρια και τα σπίτια έξω των τειχών, αιχμαλώτισε γυναικόπαιδα τα οποία αντάλλαξε με δικά μας, και έκλεισε το νερό ύδρευσης των Χανίων αποφέροντας μεγάλη σύγχυση στους εντός των τειχών. Όλη η Κυδωνία και ο Αποκόρωνας είναι ελεύθερα εχθρών.

……….Ο Πουκεβίλ γράφει για την κατάσταση και τους Σφακιανούς:

……….«Οι Σφακιανοί, καίτοι ήσαν σφόδρα παροργισμένοι προς τους τούρκους, εδείκνυον όμως εν ταις μάχαις τόσην γενναιότητα, όσην εκείνοι σκληρότητα και βαρβαρότητα. Ουδένα τούρκον εκακοποίουν συλλαμβανόμενον εν αρχή άοπλον. Εις τους οπλισμένους όμως δεν εχαρίζοντο. Αλλ΄ ότε είδον ότι οι εντός των πόλεων αδελφοί των εσφάζοντο και αδιακρίτως εκρεμούντο εις τας επάλξεις των φρουρίων, δεν εβράδυναν και ούτοι να επηρεασθώσιν υπό τις εκείνων θηριωδίας και να βλάπτωσιν, ους δεν έβλαπτον εως τότε εξερχομένους εκ των φρουρίων αόπλους προς ζήτησιν χρειωδών» .

Μέσα Ιουνίου 1821 - ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΠΛΟΙΩΝ. 

……….Η Καγκελαρία διατάσσει τους Σφακιανούς πλοιάρχους Μπελιβανάκη Στρατή και Σιρμαλένιον Κωνσταντίνο να πλεύσουν στα νότια τού Ρεθύμνου και Ηρακλείου βοηθώντας τους αγωνιστές και τους αμάχους. Κανονιοβολώντας στον Πλακιά τους εχθρούς έδωσαν καιρό σε 400 γυναικόπαιδα να διαφύγουν από τους διώκτες τους, παρέλαβαν από την Αγία Γαλήνη γυναικόπαιδα και τα μετέφεραν στα Σφακιά.

……….Οι δύο πλοίαρχοι κινήθηκαν προς την Μεσσαρά και παρέλαβαν τις οικογένειες των Κουρμούλιδων‘ η επιβίβαση έγινε εν μέσω τρομερής σύγχυσης για το ποιοί θα επιβιβασθούν και ποιοί θα μείνουν πίσω. Ευτυχώς η Καγκελαρία προέβλεψε την κατάσταση και έστειλε ακόμα δύο πλοία με πλοιάρχους τους Περάκη Κώστα και Μπελιβανάκη Παύλο και πήραν όλους τους αμάχους, το σύνολο 1811 ψυχές και τους μετέφεραν στα Σφακιά. Το σύνολο των αμάχων  που έχει μαζευτεί στα Σφακιά ήταν πάνω από 3000 άτομα, τα οποία σιτίζονταν από τις οικογένειες των Σφακιανών.

……….Βλέποντας την κατάσταση, οι εκκλησίες των Σφακίων Παναγιά τού Λουτρού έδωσε 84 οκάδες και η Παναγιά η Θυμιανή άλλες 23 Οκάδες Ασήμι, το οποίο η Καγκελαρία παρέδωσε στον εμποροπλοίαρχο Ν. Ανδρουλακάκη για να το πουλήσει στην Μασσαλία και να πάρει τροφές και όπλα. Επιπροσθέτως η Καγκελαρία έστειλε στην Μάλτα το μπρίκι τού Πρωτοπαπαδάκη Μανούσου με την γολέττα τού Δασκαλογεωργάκη Ρούσου  και αγόρασαν όπλα και πολεμοφόδια.

28 Ιουνίου 1821 - ΜΑΧΗ ΣΤΟ ΒΑΘΙΑΚΟ ΑΜΑΡΙΟΥ. 

……….Ο Βουρδουμπάς χτυπά τους Αμπαδιώτες στο χωριό Βαθιακό Αμαρίου όπου ήταν μαζεμένοι μετά την ήττα τους στον Άγιο Ιωάννη. Εικοσιπέντε ώρες διήρκεσε η μάχη, στο τέλος συνελήφθη ο αρχηγός τους Δελή Μουσταφάς και οδηγήθηκε μπροστά στον Βουρδουμπά. Οι υπόλοιποι Αμπαδιώτες διέφυγαν. Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 22 νεκροί και 35 τραυματίες, ενώ των αντιπάλων ήταν ελάχιστες καθότι πολεμούσαν από τα σπίτια τού χωριού.

3-5  Ιουλίου 1821 - ΜΑΧΗ ΓΑΛΛΟΥ  ΡΕΘΥΜΝΗΣ. 

……….1500 τούρκοι από το Ρέθυμνο κινήθηκαν προς τού Γάλλου αλλά συνάντησαν τους Μανουσέλη και Δεληγιαννάκη΄ η μάχη συνεχίστηκε όλη την ημέρα χωρίς νικητή. Το απόγευμα ήλθαν σε βοήθεια των Ελλήνων ο Πρωτοπαπαδάκης, ο Κωστόπουλος και ο Τσουδερός.

……….Στις 4 Ιουλίου ομάδα από 150 νέων και τολμηρών τούρκων άφησαν την μάχη και αθέατοι κινήθηκαν μέχρι τον αφύλακτο Καλλικράτη καίγοντας μια συνοικία του, σε μια κίνηση εντυπωσιασμού.

……….Την τρίτη ημέρα τής μάχης, οι Ανδρέας Μανουσέλης, Πέτρος Παπαδάκης, Κωνσταντής Βενιέρης, Μανώλης Ντουλαβέρης, Μουντομανούσος κ.α. κινήθηκαν από τα νώτα των εχθρών΄ αυτοί θεωρώντας ότι ήταν πολλοί και θα κυκλώνονταν, το έβαλαν στα πόδια προς το Ρέθυμνο. Απώλειες: οι Έλληνες 9 νεκρούς και οι τούρκοι άνω των 100.

……….Ο Θόδωρος Χούρδος από το Ασκύφου ανέλαβε αρχηγός τού κάτω Μυλοπόταμου και των επαρχιών τού Ηρακλείου που συνορεύουν με τον Μυλοπόταμο.

5 Ιουλίου 1821 - ΚΑΜΠΙΑ. 

……….Ο Λατίφ πασάς με 8000 άνδρες του, ξεκινά από τα Χανιά κρατώντας και αλυσίδες για να φέρει πίσω δεμένους τους Σφακιανούς όπως έλεγε. Ο Τσελεπής με λίγους μαχητές και συνεχώς  ενθαρρύνοντάς τους, διαφιλονικούσε την πορεία τής στρατιάς με μεγάλες απώλειες από τους άνδρες του. Η καθυστέρηση αυτή έδωσε χρόνο και ήλθαν σε βοήθειά του οι γενναίοι Λακιώτες και ο Σήφακας με τους Αποκορωνιώτες, αλλάζοντας την έκβαση τής μάχης υπέρ των Ελλήνων. Η στρατιά γύρισε άπρακτη στα Χανιά και έχοντας χάσει 500 άνδρες της, ενώ οι Έλληνες έχασαν 28 άνδρες και είχαν 50 τραυματίες.

……….Ταυτόχρονα ο Παναγιωτάκης και ο οπλαρχηγός Παπαπωλάκης με Σφακιανούς και Κυδωνιάτες, αποκρούουν τους Σελινιώτες τούρκους υπό τον Καούρη και τους αναγκάζουν να επιστρέψουν στα χωριά τους.

14 Ιουλίου 1821 - ΕΙΣΒΟΛΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΡΙΒΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΑ ΣΦΑΚΙΑ.
 

……….Στρατός 12000 ανδρών, 8000 από το Ηράκλειο και 4000 από το Ρέθυμνο κατευθύνεται προς τα Σφακιά΄ στις 14 Ιουλίου διανυκτέρευσαν στα Αγκουσελιανά. Ο Πωλογεωργάκης με λίγους άνδρες στις τοποθεσίες Αμυγδαλόπορο κα Ασπροκεφάλι έδωσε τις μάχες του, όμως οι εχθροί ήταν πολλοί και στην προσπάθειά του να ανακόψει την πορεία τους, λίγο έλειψε να κυκλωθεί.

……….Στις 15 Ιουλίου οι τούρκοι μπήκαν στον Καλλικράτη χωρίς μάχη, ενώ οι αγωνιστές προσπαθούν να κρύψουν τις οικογένειές τους στις σπηλιές και το Μεγάλο φαράγγι.

………Την επόμενη 16 Ιουλίου, οι τούρκοι αφήνουν τον Καλλικράτη ένα σωρό ερειπίων. Ακολουθεί μάχη στην θέση Τυροκλάστη κατά την οποία οι εχθροί χάνουν αρκετούς άνδρες, αλλά και οι Σφακιανοί χάνουν τον ικανό πεντακοσίαρχο  Κωστόπουλο* και τρεις μαχητές΄ το Ασφένδου παραδίδεται στις φλόγες.

……….17 και 18 Ιουλίου, οι τούρκοι είναι στο Ασκύφου. Οι καπετάνιοι Μανουσέλης, Δεληγιαννάκης, Μανουσογιαννάκης, Βουρδουμπάς, Πωλογεωργάκης και Πρωτοπαπαδάκης με σύνολο ανδρών γύρω στους 700, χτυπούν τους εχθρούς από την μεριά τής Στραβοράχης. Το τέλος τής μάχης θα βρει τους τούρκους να φεύγουν έντρομοι από την μεριά τού Κατρέ‘ εν τω μεταξύ είχε καταφθάσει και ο Τσελεπής δίνοντάς τους το τελειωτικό χτύπημα. Ο Παπαδοπετράκης λέει ότι πήγε στο Κατρέ μετά 13 χρόνια και ακόμα τότε έβλεπε οστά  των εχθρών. Η μάχη αυτή εκτός τού ηθικού μέρους της, άφησε κατά τις εκτιμήσεις τού Πρακτικίδη λάφυρα 500.000 γροσίων αφού για να σωθούν παρατούσαν όλες τις αποσκευές τους.

* Ο στρατηγός Κωστόπουλος ή Κωστόπωλος ήταν από την γενιά των Παττακών τής Ίμπρου, άνδρας συνετός φιλόπατρις άριστος μαχητής και φιλότιμος.Τον διαδέχθηκε ο Αναγνώστης Μανουσογιαννάκης από την ίδια οικογένεια.

21 και 22 Ιουλίου 1821 - ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΗ ΜΑΧΗ ΤΗΣ  ΑΜΠΕΛΟΥ.

……….Σώμα Γερλήδων αποτελούμενο από 960 άνδρες (τους επισήμους) με αρχηγό τον Ομέρ Εφένδη, ξεκίνησε από το Ηράκλειο για να δρέψει και αυτό τμήμα τής δόξας από την καταστροφή των Σφακίων. Εισήλθε στα Σφακιά από τον Καλλικράτη και διανυκτέρευσε εκεί στις 20 Ιουλίου. Την επομένη 21/7, στην θέση Άμπελος Ασφένδου, οι καπετάνιοι Μανουσέλης, Δεληγιαννάκης, Μανουσογιαννάκης, Βουρδουμπάς, Πωλογεωργάκης και Πρωτοπαπαδάκης με 350 άνδρες επιτέθηκαν στους νέους εισβολείς‘ η μάχη κράτησε δύο ημέρες και έληξε με την ολοκληρωτική σφαγή των εχθρών. Από όλους έμειναν και παραδόθηκαν 54 άτομα τα οποία αργότερα εκτελέστηκαν.

……….Οι νέοι θα τραγουδήσουν την ήττα των εχθρών σκωπτικά:

«Στην Άμπελ’ ο Γερλή Αγάς έκατσε τυροκόμος

Μα χάλασέν τους το τυρί κι εβρώμεσεν ο κόσμος».

……….Άλλο μεγάλο ποίημα αναφέρει :

«Στο λάκκον εις τον Άμπελο το παίξαν το παιχνίδι
κι ετότες τό ‘νοιωσ’ ο Γερλής πως δε θα ξαναφύγει‘
τρεις μέρες κάνουν πόλεμο και τρεις αργαδινάδες ,
μα την απρωτοσπάσανε οι γιανιτσαραγάδες‘
εικοσιέξε κι ο Γερλής με ένα αγαδάκι
δεν είχεν ομορφότερο ούλο το μπαιράκι.
Στην κούρτα μέσα μπήκασιν οι σκύλοι να σωθούσι,
γιεις Σφακιανός ήτο κοντά , σαν αετός σιμώνει
και μίλησέ ντου κι ο Γερλής, κοντύτερα σιμώνει»

28 Ιουλίου 1821 - ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΑ ΣΦΑΚΙΑ. 

……….Οι τούρκοι γνωρίζουν ότι για να καταπνίξουν την επανάσταση  πρέπει να καταστρέψουν τα Σφακιά. Με επικεφαλής τον Οσμάν πασά τού Ρεθύμνου και με σχέδιο να χτυπήσουν τα Σφακιά με όλες τους τις δυνάμεις, ξεκίνησαν την 28η Ιουλίου από το Ρέθυμνο.

……….Ο Παπαδοπετράκης ανεβάζει την δύναμη των ανατολικών επαρχιών σε 15000 άνδρες, ενώ ο Θ. Δετοράκης σε 8000 (3.500 από Ηράκλειο,1500 από Σητεία, 2000 από το Ρέθυμνο). Αν δεχθώ την άποψη τού Δετοράκη ως πλησιέστερη και προσθέσω τους 1500 Σελινιώτες και κατά υπολογισμό τους 2500 Χανιώτες, έχουμε ένα αξιόμαχο σύνολο 12000 ανδρών μη υπολογισμένων των άτακτων.

……….Οι τούρκοι από τα  Χανιά κινήθηκαν ταυτόχρονα για να ενωθούν με τους υπολοίπους αλλά συνάντησαν την σθεναρή αντίσταση τού Τσελεπή στην περιοχή τής Μαλάξας. Οι τουρκοκρήτες τού Σέλινου με αρχηγό τον Καούρη και 1500 άνδρες, προσπάθησαν να απασχολήσουν τον Παναγιωτάκη (Σφακιανοί και Λακιώτες), για να μην πάει σε βοήθεια τού Τσελεπή.

 1η Αυγούστου 1821 - ΜΑΧΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ - ΜΟΥΣΕΛΑ. 

……….Την 1η Αυγούστου οι αγωνιστές μη υπολογίζοντας την δύναμη τού ιππικού τού εχθρού, χτύπησαν τους τούρκους στην Επισκοπή Ρεθύμνης‘ 30 Σφακιανοί καθώς και ο ήρωας τής μάχης τού Τσιβαρά παπά Ιωάννης Σκορδύλης, θα πέσουν στην Μουσέλα τής Επισκοπής Ρεθύμνης.

 6 Αυγούστου 1821 - ΜΑΧΗ ΑΛΜΥΡΟΥ.

……….Στην προσπάθεια των τούρκων να διαβούν τον ποταμό, χτυπήθηκαν από τους αγωνιστές΄ στην μάχη αυτή χάθηκαν περίπου 500 τούρκοι και 90 Έλληνες. Ο Αποκόρωνας κάηκε, 3000 άμαχοι θα γνωρίσουν τον θάνατο. Οι κάτοικοι τού χωριού Βαφέ είχαν καταφύγει στο σπήλαιο ’’Κρυονερίδα’’ όπου βρήκαν τραγικό θάνατο επειδή οι  τούρκοι έβαλαν φωτιά στην είσοδο τής σπηλιάς΄ από όλο το χωριό μόνο τρία ανδρόγυνα σώθηκαν.

19 Αυγούστου 1821 - ΜΑΧΗ ΘΕΡΙΣΟΥ - ΑΛΙΑΚΕΣ. 

……….Οι  Σφακιανοί,  Αποκορωνιώτες, Θερισιανοί και Λακιώτες καπετάνιοι, παρατάσσονται  και ανακόπτουν την πορεία τού Οσμάν στην θέση Αλιάκες Θερίσου‘ η νίκη έστεψε τους Έλληνες σώζοντας τον άμαχο πληθυσμό τής Κυδωνίας. Απώλειες από τους εχθρούς 200 άνδρες και ο αρχηγός των Ηρακλειωτών Καούνης, ενώ οι Έλληνες έχασαν 26 άνδρες εκ των οποίων 12 Σφακιανοί και είχαν 50 τραυματίες.

 29 Αυγούστου 1821 - Εισβολή στα Σφακιά. 

……….Μετά την μάχη στο Θέρισο ο Οσμάν κινήθηκε προς τις Βρύσες Αποκορώνου και στις 29 Αυγούστου μπήκε στα Σφακιά από την Κράπη ατουφέκιστος. Οι αγωνιστές στην προσπάθειά τους να σώσουν τις οικογένειές τους, άφησαν χρόνο στον εχθρό να διαβεί τον Κατρέ. Η αλήθεια είναι ότι οι αγωνιστές φοβήθηκαν  την κύκλωση αφού οι Σελινιώτες τούρκοι είχαν διαβεί τον Δεκαρόπορο προς τα Σφακιά. Η μόνη κίνηση που έκαναν για  να διώξουν τους εχθρούς ήταν να να ρίξουν σε όλα τα πηγάδια χοιρινό κρέας.

……….Μερικοί ιστορικοί κατηγόρησαν τους Σφακιανούς για  ολιγωρία και οι Σφακιανοί ισχυρίστηκαν ότι παρά τις εκκλήσεις τους για βοήθεια από τις άλλες επαρχίες δεν ήλθε κανείς. Η καταστροφή τής επαρχίας ήταν πρωτόγνωρη, ανάλογη τού 1770. Το Λουτρό, η έδρα τού αγώνα, καταστράφηκε μαζί και τα εφόδια για τον αγώνα όπως και το νοσοκομείο. Στα μέσα Σεπτεμβρίου οι τούρκοι έφυγαν από τα Σφακιά.

ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΛΟΥΤΡΟΥ

……….Το νοσοκομείο στο Λουτρό συντηρούνταν από τις εισφορές των πλοιοκτητών των Σφακίων. Διευθυντής του ήταν ένας αγνός πατριώτης, ο Πωλιός από την Ανώπολη, ο οποίος έσωσε κατά τον ιστορικό μας πάνω από 2000 πληγωμένους μαχητές.

ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΟΥ ΑΦΕΝΤΟΥΛΗ ΚΟΜΝΗΝΟΥ

……….Η  καταστροφή έκανε τους αρχηγούς να αφήσουν τον εγωισμό κατά μέρος και να σκεφθούν ότι για να έχουν αποτέλεσμα πρέπει να ορίσουν ένα αρχηγό. Μετά από μια σύναξη στο Λουτρό των μελών τής Καγκελαρίας, των γερόντων και των καπετάνιων, αποφάσισαν να ζητήσουν αρχηγό από την Κυβέρνηση τής Ελλάδας και συγκεκριμένα  τον Δημήτριο Υψηλάντη. Έστειλαν απεσταλμένους τον Α. Παναγιωτάκη και τον Ν. Οικονόμο στην Πελοπόννησο, όπου ο  Υψηλάντης τους όρισε τον Μιχαήλ Αφεντούλιεφ ή Αφεντούλη ως Αρμοστή τής  Κρήτης.

……….Ο Αφεντούλης με τους Χατζη-Γεώργιο, Σταύρο Αμηρά, Ιωάννη Λιοδάκη, Ν. Αδρακό και τους αδελφούς Μεληδόνη, έφθασε στις 25 Οκτωβρίου 1821 στο λιμάνι τού Λουτρού με το μπρίκι τού Α. Ψαρουδάκη. Στις 9 Νοεμβρίου 1821 έκανε βαθμοφορία και όρισε πεντακοσίαρχους από τους καπετάνιους τους παρακάτω Σφακιανούς: Γεώργιος Τσελεπής (Δασκαλάκης ή Βλάχος), Ρούσος Βουρδουμπάς, Αναγνώστης Παναγιώτου, Αναγνώστης Πρωτοπαπαδάκης, Αναγνώστης Μανουσογιαννάκης,  Γεώργιος Δεληγιαννάκης,  Πέτρος Μανουσέλης και Χατζη Γεώργιος Κελαΐδής.

……….Και από τους Κατωμερίτες: Γ. Τσουδερό, Σήφακα (Κωσταντουδάκης), Μιχ. Κουρμούλη, Ζερβονικόλα, τον Αλέξιο Μαυροθαλασσίτη και τον Αν. Μεληδόνη.

……….Την Καγκελαρία Σφακιών μετονόμασε σε «Διοίκηση τής Κρήτης». Η Αρχή που απέκτησαν οι Κρήτες τους έδωσε κουράγιο να συνεχίσουν τον άνισο αγώνα τους. Οι  Π. Μανουσέλης, Δεληγιαννάκης, Μανουσογιαννάκης, Βουρδουμπάς, Κουρμούλης, Χατζη-Γεώργιος και Τσουδερός, κατέβηκαν και πολιορκούσαν το Ρέθυμνο. Οι Πρωτοπαπαδάκης και Σήφακας έπιασαν πάλι την Μαλάξα. Οι Παναγιωτάκης και Τσελεπής κατέλαβαν τις Ρίζες τής Κυδωνίας.

……….Η διοίκηση για να συντηρήσει τον αγώνα επέβαλε ως φόρο το ένα εικοστό επί τού παραγόμενου ελαιόλαδου ο οποίος θα παραδιδόταν στις αρχές. Το λάδι μετά δινόταν στους εμποροπλοιάρχους των Σφακιών οι οποίοι το πουλούσαν στο εξωτερικό μέσω τού Λουτρού.

6 Δεκεμβρίου 1821 - Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΗΡΩΑ ΓΙΩΡΓΟΥ (ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ) ΤΣΕΛΕΠΗ.

……….Ο Τσελεπής με τον Παναγιωτάκη και 1500 άνδρες κινήθηκαν για να απελευθερώσουν το Σέλινο από τους τούρκους και τους τουρκοκρητικούς. Η νίκη έστεφε τους Έλληνες, όμως κακή τύχη και ενώ είχαν στριμώξει τον αρχηγό τους, Καούρη, με εκατό άνδρες του σε ένα σπίτι στην θέση Σταυρός, ο Τσελεπής σκοτώθηκε στις 6 Δεκεμβρίου 1821 και οι επιχειρήσεις σταμάτησαν. Ο ήρωας μεταφέρθηκε στο Λουτρό και ενταφιάστηκε με τιμές στρατηγού΄ κοντά του έμειναν και 13 ακόμα παλικάρια τής επαρχίας που είχαν πέσει μαζί του. (Ανάμεσά τους ήταν ο αδελφός τού Χατζη-Γεωργίου και  ο γιός τού Βαρδουλομανούσου). Ο θάνατος τού Τσελεπή ήταν αληθινό πλήγμα για τον αγώνα τής Κρήτης΄ ήταν ο ήρωας που στους μόλις πέντε μήνες τής δράσης του, έκανε τόσα όσα άλλοι στα δέκα χρόνια τού αγώνα. Είχε κλείσει τους τούρκους στα τείχη των Χανίων.

---

• Πηγή 1: http://www.e-sfakia.gr/

• Πηγή 2: www.e-istoria.com  (1η δημοσίευση 27-8-2010)  

• Επιμέλεια κειμένου: Ἑλληνικὸ Ἡμερολόγιο  02/02/2019