,
,
ΑΛΕΞΙΟΣ Α΄ΚΟΜΝΗΝΟΣ (1081-1091)
ΟΙ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΠΑΤΖΙΝΑΚΩΝ
Χρήστος Παναγιωτόπουλος, Ηλίας Αναγνωστάκης
,
……….Το πατζινακικό πρόβλημα άρχισε για το Βυζάντιο σαν μία μικρή ενόχληση και εξελίχθηκε σε θανάσιμο κίνδυνο. Υπολογίζεται ότι οι πατζινακικές επιδρομές κόστισαν στην Βυζαντινή αυτοκρατορία, περισσότερους από 80.000 άνδρες, οι οποίοι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν στον αγώνα κατά των Σελτζούκων στην Μικρά Ασία. Στις απώλειες δεν υπολογίζουμε βεβαίως εκείνες του ελληνικού αμάχου πληθυσμού στην Θράκη και στην Μακεδονία. Ανυπολόγιστες ήταν οι καταστροφές σε ιδιοκτησίες, στην γεωργία και στην κτηνοτροφία, αφού η ύπαιθρος ερημώθηκε.
Ήταν ευτύχημα για την αυτοκρατορία και το ελληνικό έθνος γενικότερα ότι στον θρόνο βρισκόταν ο Αλέξιος Α΄Κομνηνός, ένας άνδρας χαρισματικός, πολιτικός και στρατιωτικός νους, εραστής τόσο της διπλωματίας όσο και των αποφασιστικών στρατιωτικών κτυπημάτων.
……….Αποφασιστικός, ακατάβλητος, προσηνής με τους φίλους και τους συμμάχους, αλλά αμείλικτος με τους εχθρούς, ο αυτοκράτορας κατάφερε να ανταπεξέλθει στις δυσκολίες που συνάντησε. Παρέδωσε μία αυτοκρατορία δυνατή και ένα στράτευμα άριστα εκπαιδευμένο, με υψηλότατο ηθικό. Στο πάνθεο των Ελλήνων αυτοκρατόρων, ο Αλέξιος Α΄δεσπόζει δίπλα στον Βασίλειο Β΄ και στον Ηράκλειο Α΄.
……….Οι Πατζινάκες (ή Πετζενέγγοι ή Πατζινακίτες ή Σκύθες κατά τους Έλληνες χρονικογράφους) είχαν εγκατασταθεί στην ουκρανική πεδιάδα και στις παρυφές των ανατολικών Καρπαθίων από το τέλος του 9ου αιώνα. Ήταν εξαίρετοι ιππείς και τοξότες και χρησιμοποιούσαν μάζες ελαφρού ιππικού-κατά βάση ιπποτοξότες-γύρω από πυρήνες βαρύτερα θωρακισμένων ιππέων (οι οποίοι ανήκαν στην άρχουσα τάξη των ευγενών) καθώς και ελαφρύ πεζικό.
……….Η κοινωνία τους αποτελείτο από οκτώ κύρια και σαράντα δευτερεύοντα γένη. Από τα οκτώ κύρια τα τρία, τα «ευγενή», ήταν τα Λαμπντιερτίμ, Κουαρτζιτζούα, και Τσαμπουξινκούλα ή Τσαπομπόϊ, ενώ τα υπόλοιπα πέντε ήταν τα Κατογύλα, Μποροταλμάτ, Γιαζιτσοπόν, Συβουκαλπέϊ και Μπουλατζοπόν.
Κάθε «ορδή» μπορούσε να παρατάξει ως 1.500 βαριά οπλισμένους ιππείς και 10.000 ελαφρούς ιπποτοξότες. Αν προσθέσουμε και τους αριθμούς των πεζών, φθάνουμε στο συμπέρασμα ότι οι Πατζινάκες ήταν ιδιαίτερα πολυάριθμο έθνος. Σε περίοδο γενικής κινητοποίησης υπερέβαιναν άνετα τις 100.000 μάχιμους. Αυτό συμπεραίνεται και από το γεγονός ότι μόνο κατά το έτος 1.051 εμπλέκονταν ταυτόχρονα σε τρία μέτωπα με 30.000 άνδρες εναντίον των Ούγγρων, 60.000 κατά του Βυζαντίου και 40.000 εναντίον του ρωσικού Κιέβου.
……….Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄Πορφυρογέννητος (913-959) ήδη από το 950 στο σύγγραμμά του «Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν» επισημαίνει το ασταθές του χαρακτήρα των Πατζινακών και το ότι ήταν ιδιαίτερα οξύθυμοι και επιρρεπείς σε λεηλασίες μεγάλης κλίμακας. Προτείνει δε η αυτοκρατορική πολιτική να εστιάσει τις προσπάθειές της στην δωροδοκία των διαφόρων φυλάρχων, στην ανάπτυξη διασπαστικών τάσεων μεταξύ τους και στην υποστήριξη των Ούγγρων («τούρκων») γειτόνων τους ως αντίβαρο στην πατζινακική επεκτατικότητα. Ο χαρακτηρισμός μάλιστα που τους αποδίδει είναι «κακά παιδιά». Αν όλα αυτά αποτύγχαναν τον τελευταίο λόγο θα τον είχαν οι αυτοκρατορικές λόγχες, κάτι που θα επαναλαμβανόταν κατά τραγικό τρόπο τον 11ο αιώνα.
……….Κατά την διάρκεια του 10ου αιώνα οι Πατζινάκες εναλλάσσονταν από φίλους της αυτοκρατορίας (όπως κατά την εκστρατεία του Ιωάννη Α΄Τσιμισκή εναντίον των Ρως το 971) σε εχθρούς, συμμαχώντας με τους Ρως το 941 και το 969 ή με τους βούλγαρους το 1016-1017 και επιτιθέμενοι στα εδάφη του Βυζαντίου με τους συμμάχους τους.
……….Για πρώτη φορά επιτέθηκαν για δικό τους λογαριασμό τον Ιανουάριο του 1027, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Βασιλείου Β΄ Βουλγαροκτόνου (κάτι απόλυτα φυσικό αφού επίθεση όσο ήταν ζωντανός θα ισοδυναμούσε με αυτοκτονία). Στον θρόνο βρισκόταν ο αδελφός του Βασιλείου, Κωνσταντίνος Η΄ (1025-1028), ο οποίος δεν είχε το ειδικό βάρος του προκατόχου του, διέθετε όμως έναν πανίσχυρο στρατό.
……….Για αυτόν τον λόγο η επιδρομή ήταν αναγνωριστικού χαρακτήρα περισσότερο, παρά μαζική εισβολή. Οι Πατζινάκες αρκέστηκαν στην σύλληψη αιχμαλώτων, οι οποίοι εξαγοράστηκαν το 1030. Το 1033 πέρασαν κατά μάζες τον Δούναβη (Ίστρο) εγκαινιάζοντας μία σειρά αιματηρών και ληστρικών επιδρομών που διήρκεσε με διαλείμματα ως το 1122.
……….Τα αυτοκρατορικά οχυρά παρακάμπτονταν, περίπολοι σφάζονταν, χωριά και αγροκτήματα παραδίδονταν στις φλόγες και μεγάλες πόλεις πολιορκούντο. Ο όγκος της λείας και των αιχμαλώτων αυξήθηκε καθώς την επιτυχημένη επιδρομή του 1033 ακολούθησε μία άλλη εξίσου αποδοτική το 1034, η οποία όμως δεν συγκρίνεται με την καταστροφική για τους Έλληνες επιδρομή της άνοιξης του 1036, όταν οι Πατζινάκες εισέβαλαν τρεις συνεχόμενες φορές.
………..Οι Έλληνες χρονικογράφοι Ιωάννης Ζωναράς (ΙΙΙ, 590) και Ιωάννης Σκυλίτζης (398-399) το διατυπώνουν καθαρά : «…πολλάκις δ’ οι Πατζινάκαι τον Ίστρον διαβαίνοντας τα Ρωμαίων κακώς διετίθεντο, τους αλισκομένους ηβηδόν αναιρούντες…». Το φρικτό εκείνο έτος οι πατζινακικές ορδές κατενίκησαν σε σειρά μαχών τα αυτοκρατορικά στρατεύματα και συνέλαβαν πλήθος αιχμαλώτων, μεταξύ αυτών και πέντε στρατηγούς (Ιωάννης Δερμοκαῒτης, Βάρδας Πίτζης, Λέοντας Χαλκούτζης, Κωνσταντίνος Πτερωτός και Μιχαήλ Στραβοτριχάρης).
……….Οι πηγές για όσα ακολούθησαν είναι ομιχλώδεις. Το πιθανότερο είναι ότι οι Πατζινάκες υπέγραψαν ειρήνη με την αυτοκρατορία διότι δεν αναφέρονται επιδρομές εναντίον ελληνικών εδαφών, τουλάχιστον μέχρι το 1046, κατά το οποίο ένας από τους ηγέτες του βάρβαρου αυτού έθνους, ο Κεγένης, μαζί με 20.000 συμπατριώτες του, θέλοντας να αποφύγει δυναστικές έριδες στις οποίες είχε εμπλακεί, διέβη τον Δούναβη και ζήτησε άσυλο από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ΄ Μονομάχο (1042-1055), με σκοπό να του επιτραπεί η εγκατάσταση στα εδάφη της αυτοκρατορίας.
……….Η αυτοκρατορική πολιτική υπήρξε ιδιαίτερα ελαστική προς τον Πατζινάκα φύλαρχο. Ο τελευταίος αφού βαπτίσθηκε χριστιανός, έλαβε τον τίτλο του πατρικίου, τρία φρούρια κατά μήκος του Δούναβη στην βόρεια βουλγαρία, και προμήθειες για τον χειμώνα ώστε ο ίδιος και οι ομόφυλοί του να χρησιμοποιηθούν ως ανάχωμα σε περίπτωση επιδρομών. Ο Κεγένης όμως δεν περιορίστηκε σε άμυνα. Αντιθέτως άρχισε να επιδράμει στις βορείως του Δούναβη περιοχές.