Πολέμαρχος τού 1821 και Πρωθυπουργός τής Ελλάδος (Σούλι, 1801-Αθήνα 9/3/1855)
.
Επιλεγμένα αποσπάσματα από το έργο τού ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΓΚΟΡΕΖΗ: «Ο ΚΙΤΣΟΣ ΤΖΑΒΕΛΑΣ»
,
Το Σούλι προπομπός τού ’21 και ο Κίτσος Τζαβέλας. Η συμβολή των Αρματολών και Κλεφτών
.
……….Ο ήρωας Κίτσος Τζαβέλας γεννήθηκε στο Σούλι το 1801. Γαλουχήθηκε με τα νάματα τής θρυλικής μάνας του, Δέσπως, αδελφής τού οπλαρχηγού τού ’21 Ζώη Πάνου από την Παραμυθιά Σουλίου. Ανδρώθηκε στις δοξασμένες σουλιώτικες κορφές, πλάι στον αγέρωχο πατέρα του Φώτο Τζαβέλα, τού οποίου ήταν δευτερότοκος γιός, και εγγονός τού θρυλικού Λάμπρου Τζαβέλα. Όταν γεννήθηκε ο Κίτσος Τζαβέλας, το Σούλι ήταν παγκόσμια γνωστό σαν τόπος των θρύλων. Η φήμη των Σουλιωτών είχε διαδοθεί απ’ άκρου σ’ άκρο τής Ευρώπης και ενθουσίαζε ποιητές και λαογράφους.
……….Οι σωματικές ικανότητες των Σουλιωτών, όπως και των αρματολών και των κλεφτών, έφθασαν σε απίστευτη ακμή. Μ’ ένα πήδημα περνούσαν πάνω από τρία και τέσσερα άλογα στην σειρά. Έφθαναν στο τρέξιμο άτια που κάλπαζαν. Με μία μόνο αστραπή γιαταγανιού χώριζαν το σφάγιο στα δύο. Στο ντουφέκι έγιναν τόσο άξιοι ώστε να περνούν το βόλι από δακτυλίδι. Και είχαν ιεραρχία, βαθμούς, άγραφους και όμως αυστηρότατους κανονισμούς. Μάχες και θάνατοι ήσαν οι καθημερινές τους ασκήσεις.
Οι Αγώνες των Σουλιωτών κατά τού Αλή Πασά. Ο Κίτσος Τζαβέλας στα Επτάνησα
……….Η πολεμική δραστηριότητα των Σουλιωτών εμφανίζεται κυρίως το 1789, όταν οι οπλαρχηγοί τους με γράμμα προς τον Λουδοβίκο Σωτήρη, συνεργάτη τού Λάμπρου Κατσώνη, φανέρωναν την απόφασή τους να αγωνιστούν εναντίον τού Αλή και τού Σουλτάνου. Ο Αλής που πληροφορήθηκε τα σχέδιά τους, εξεστράτευσε εναντίον τους το 1789 και το 1792 χωρίς αποτέλεσμα. Το 1799 άρχισε συντονισμένες επιχειρήσεις γιά την κατάληψη των απόρθητων βουνών τού Σουλίου, και το 1803 κυρίευσε τα χωριά τού Σουλίου και Αβαρίκου, ύστερα από ασύλληπτη σε μεγαλείο και πράξεις αυτοθυσίας αντίσταση των κατοίκων, από τους οποίους όσοι επέζησαν, κατέφυγαν στην Κέρκυρα. Μαζί τους έφυγε στην Κέρκυρα και ο Κίτσος Τζαβέλας.
……….Μετά την Συνθήκη τού Τιλσίτ [1807] και την Γαλλική επικράτηση στα Επτάνησα, οι 2000 περίπου πολεμιστές Σουλιώτες που είχαν καταφύγει εκεί, κατανεμήθηκαν σε κάθε Γαλλικό Τάγμα ανά δύο Λόχοι, κι έδωσαν όρκο πίστεως στον Ναπολέοντα, που θέλησε να χρησιμοποιήσει την φημισμένη ανδρεία τους. Στα χρόνια τής δεύτερης κατοχής των Ιονίων Νήσων μετά το 1814 από τα Αγγλικά Στρατεύματα, καταρτίσθηκαν 6 Ελληνικά Τάγματα. Ο Κίτσος Τζαβέλας είχε πλέον ενηλικιωθεί και ανέλαβε την διοίκηση Τάγματος, όπως ο Μάρκος Μπότσαρης, ο Ζώης Πάνου, ο Νικόλαος Τζαβέλας και άλλοι Σουλιώτες οπλαρχηγοί. Η Κέρκυρα ήταν τότε ένα από τα σταυροδρόμια των συμφερόντων και τής διπλωματίας των Δυνάμεως τής εποχής. Στον ίδιο χώρο εργάζονταν μυστικά και η Φιλική Εταιρεία που προετοίμαζε την ανάσταση τού Γένους. Έλληνες στρατιωτικοί και οπλαρχηγοί μυούνται στην Φιλική Εταιρεία και ετοιμάζονται γιά τον αγώνα. Μαζί τους μυούνται, κατά μία εκδοχή στα 1818 από κάποιον φιλικό Αριστείδη, ο Παραμυθιώτης οπλαρχηγός Ζώης Πάνου μαζί με τον Κίτσο Τζαβέλα. Από τότε ο Τζαβέλας έχει και επίσημα το χρίσμα τής ευθύνης γιά την απελευθέρωση τής πατρίδος.
Η επιστροφή στο Σούλι και η σύμπραξη με τον Αλή Πασά
……….Ύστερα από ένα διάλειμμα εξορίας 17-18 χρόνων στα Επτάνησα όπου υπηρέτησαν διαδοχικά Ρώσους, Γάλλους και Άγγλους, οι Σουλιώτες ξαναγύρισαν την 12η Δεκεμβρίου 1820 στα αγαπημένα τους χώματα μετά την επικήρυξη τού Αλή Πασά από τον Σουλτάνο. Ο Κίτσος Τζαβέλας υπέγραψε κι αυτός την συμφωνία με τους αρβανίτες Αγαδομπέηδες, φίλους τού Αλή Πασά, στις 11 Ιανουαρίου τού 1821 γιά την ελληνοαλβανική σύμπραξη. Κατά την διάρκεια τής ελληνοαλβανικής σύμπραξης συμμετέχει στις επιχειρήσεις εναντίον των σουλτανικών στρατευμάτων σ’ όλη την Ήπειρο.
……….Οι Σουλιώτες σφηνωμένοι στα βουνά τους, όπου τους επισκέφθηκε και τους οργάνωσε ο απόστολος τής Φιλικής Εταιρείας Χριστόφορος Περαιβός, αποτελούσαν ένα ελληνικό προμαχώνα στα νώτα των Σουλτανικών στρατευμάτων που πολεμούσαν τον Αλή. Δημιουργούσαν τις επίλεκτες μονάδες τού στρατού που θα πολεμούσαν στον αγώνα τής ανεξαρτησίας και η φήμη τους είχε διαβεί τα σύνορα τής Ελλάδος. Ο κόμης Pecchio που τους επισκέφθηκε, τους χαρακτηρίζει ως εξής : «Είδα τους περήφανους Γρεναδιέρους τού Ναπολέοντα και τις περήφανες Αγγλικές φρουρές. Μα μού φαίνεται πως οι Σουλιώτες ξεπερνούν και εκείνους και αυτούς».
……….Η σύναξη των Σουλιωτών με τον Αλή ήταν το προανάκρουσμα των μεγάλων αγώνων τού Ελληνικού έθνους. Η ανταρσία τού Αλή συμπίπτει απόλυτα με τα συμφέροντα τού Έθνους και τις κατευθυντήριες γραμμές τού αρχηγού τής Φιλικής Εταιρείας, όπως τις είχε διαγράψει στο γράμμα του προς τον Κολοκοτρώνη στις 29 Ιανουαρίου 1821. «Να είναι οι καπετάνιοι μονιασμένοι…και να κτυπούν μαζί με τον Αλή τα σουλτανικά στρατεύματα, και να προσποιούνται πως πολεμούν γι’ αυτόν, στην πραγματικότητα να απελευθερώνουν τους ελληνικούς τόπους». Οι Σουλιώτες είχαν διαισθανθεί πρώτοι τις ανάγκες τού έθνους, δεν είχαν ανάγκη να περιμένουν τις οδηγίες αυτές. Μετά την επιστροφή τους, αφού αναπαύθηκαν δύο ημέρες στο Σούλι, όρμησαν στα γύρω χωριά, εκτοπίζοντας τις τουρκικές φρουρές. Έστειλαν αργότερα τον Κίτσο Τζαβέλα στον Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιο στην Πίζα τής Ιταλίας γιά να ζητήσει πολεμοφόδια, πληροφορίες και συμβουλές, γιατί πλησίαζε η ώρα τού γενικού ξεσηκωμού των Ελλήνων.
Οι Αγώνες των Σουλιωτών κατά τού Χουρσίτ, και η εκστρατεία την Ήπειρο
……….Μετά την εξουδετέρωση τού Αλή Πασά, ο Χουρσίτ Πασάς κυρίευσε ολόκληρη την Ήπειρο, εκτός από το Σούλι. Ο Χουρσίτ αποφάσισε να αναβάλει την κάθοδό του στην Νότια Ελλάδα, και να εκστρατεύσει εναντίον τού Σουλίου με όλες του τις πολεμικές δυνάμεις, που υπερέβαιναν τους 14.000 πεζούς και αρκετό ιππικό.
……….[] Στις 17 Ιουνίου 1822 ο Βρυώνης και ο Μουχουδάρης με 6.000 τουρκαλβανούς επιτίθενται στο Ναυαρίκο, ο δε Αλβανός αρχηγός Μπότας επιτίθεται στην Κιάφα. Ο Κίτσος Τζαβέλας διακρίνεται στις επιχειρήσεις για την άμυνα της Κιάφας, και ο Σ.Τρικούπης εκφράζει τον ηρωισμό των Σουλιωτών με την παροιμιώδη φράση: «Εάν η υπερέχουσα ανδρεία των Σουλιωτών δεν ήταν πανταχόθεν γνωστή, τα περί ων ο λόγος τής εποχής αυτής κατορθώματα ήρκουν να τα μαρτυρήσωσι». Οι επανειλημμένες επιθέσεις των τούρκων προσκρούουν στον ηρωισμό των Σουλιωτών και αποτυγχάνουν. Ο Χουρσίτ αφήνει τον Ομέρ Βρυώνη γενικό αρχηγό τής Ηπείρου και ο ίδιος γύρισε στην Λάρισα.
……….[] Η ατυχία τής Σπλάντζας ήλθε ύστερα από την ήττα τού Κομπότι και την καταστροφή τού Πέτα γιά να ολοκληρώσει την αποτυχία τού Μαυροκορδάτου που ήταν ο δημιουργός και κατηύθυνε την άστοχη εκστρατεία στην Ήπειρο. Οι διαδοχικές αποτυχίες των επιχειρήσεων στην Ήπειρο έκαμψαν το ηθικό των αμυνομένων Σουλιωτών. Τα πράγματα οδήγησαν σε συνθήκη με τους τούρκους την 28η Ιουλίου 1822 και εγκατάλειψη τού Σουλίου γιά τα Επτάνησα στις 2 Σεπτεμβρίου 1822. Ο Κίτσος Τζαβέλας μαζί με τους Σουλιώτες πέρασε από εκεί στα μέτωπα τής Νότιας Ελλάδας γιά να συνεχίσουν τον αγώνα κατά των τούρκων.
Α΄ Πολιορκία του Μεσολογγίου
……….[] Κατά την πρώτη πολιορκία τού Μεσολογγίου[20/10-31/12/1822], η παρουσία των Σουλιωτών οπλαρχηγών με τα σώματά τους ήταν δυναμική και η συμβολή τους ιδίως τού Κίτσου Τζαβέλα και τού Μάρκου Μπότσαρη, υπήρξε καθοριστική.
Η εκστρατεία τού Μουσταή πασά τής Σκόδρας και οι διχόνοιες και αντιζηλίες μεταξύ των Ελλήνων Οπλαρχηγών
……….Μετά την αποτυχία των τούρκων επί δύο χρόνια να πνίξουν την Ελληνική Επανάσταση, ανάθεσαν σε 16000 επίλεκτους και εμπειροπόλεμους τουρκαλβανούς με αρχηγό τον Μουσταή πασά τής Σκόδρας, να δώσουν αποφασιστικό κτύπημα. Συνεργάτης του σε αυτή την επιχείρηση ήταν ο Ομέρ Βρυώνης με 6000 τουρκαλβανούς. Στόχος τους να κτυπήσουν το Αιτωλικό και το Μεσολόγγι. Από το καλοκαίρι τού 1823 είχαν αρχίσει προστριβές μεταξύ των Ελλήνων γιά τρείς βασικά αιτίες. Οι Τζαβελαίοι δυσαρεστήθηκαν επειδή η κυβέρνηση προβίβασε σε στρατηγό τον Μάρκο Μπότσαρη, οι ντόπιοι δυσαρεστήθηκαν επειδή η κυβέρνηση έδωσε το Ζαπάντι με όλες τις τούρκικες ιδιοκτησίες στους Σουλιώτες, και η τρίτη αιτία ήταν η έχθρα μεταξύ τού Θοδωράκη Γρίβα και των Χασαπαίων στην οποία οι Τσόγκας και Μπότσαρης βοήθησαν τους Χασαπαίους ενώ οι Τζαβελαίοι βοήθησαν τον Γρίβα.
……….Ο γενικός έπαρχος Κωνσταντίνος Μεταξάς κατάφερε να κατευνάσει τα πνεύματα και γιά να λείψουν οι αντιζηλίες ο ίδιος ο Μάρκος Μπότσαρης έσκισε το δίπλωμα τής στρατηγίας λέγοντας: «Αύριο που θα πολεμήσουμε τον Μουσταή όποιος σταθεί παληκάρι ας πάρει το δίπλωμα του στην μάχη».
Οι μάχες τού Κεφαλόβρυσου και Καλιακούδας
……….Τέλος Ιουλίου ο Μουσταής έφτασε στο Καρπενήσι και το ασκέρι του απλώθηκε στο Λειβαδάκι, στα Πλατάνια και το Κεφαλύβρυσο. Στην καταδρομική επιχείρηση τής 9ης Αυγούστου οι Σουλιώτες σκόρπισαν τον πανικό και τον θάνατο στο εχθρικό στρατόπεδο τού Κεφαλόβρυσου, αλλά ο Μάρκος Μπότσαρης κτυπήθηκε θανάσιμα. Μετά την κηδεία του, αρχηγός ανέλαβε ο Ζυγούρης Λάμπρος Τζαβέλας που και αυτός έπεσε ηρωικά στις 28/8/1823, μαζί με 150 παλικάρια, μετά από άγρια συμπλοκή σώμα με σώμα όταν τούρκοι στην θέση Καλιακούδα πέρασαν από αφύλακτο μονοπάτι και βρέθηκαν στα νώτα τους.
……….Ο δρόμος γιά το Μεσολόγγι ήταν πλέον ανοικτός γιά τον εχθρό που επιχείρησε την Β΄πολιορκία του. Κατά την διάρκειά της, ο Κίτσος Τζαβέλας με τους άνδρες του επιχειρούσαν καταδρομικές νικηφόρες επιθέσεις, με αποτέλεσμα με πεσμένο το ηθικό να αποχωρίσουν οι τούρκοι στις 17 Νοεμβρίου 1823. Η πολεμική αρετή και ιδιοφυία τού Κίτσου Τζαβέλα έλαμψε σε όλη την επαναστατημένη Ελλάδα.
……….Στην μάχη τής Άμπλιανης στις 13 Ιουλίου 1824, δώδεκα χιλιάδες τουρκαλβανοί τράπηκαν σε φυγή και αποδεκατίστηκαν μετά την αιφνιδιαστική επίθεση τού Κίτσου Τζαβέλα με τους άνδρες του. Στο πεδίο τής μάχης άφησαν 2000 νεκρούς. Στο τέλος τού 1824 στην εμφύλια διαμάχη που ξέσπασε, ο Κίτσος Τζαβέλας μαζί με τους οπλαρχηγούς Βέϊκο, Περραιβό, Κ.Μπότσαρη, Α.Ίσκο, Γ.Βαλτινό, Τ.Ζέρβα, Γ.Δράκο και Καραϊσκάκη, τάχθηκαν με το μέρος τού Κωλέττη εναντίον των Ζαΐμη, Λόντου και Νικηταρά.
Η μάχη στο Κρεμμύδι
……….Όταν στις αρχές τού 1825, ο Ιμπραήμ εκμεταλλευόμενος το εθνικό ελάττωμα, αποβιβάσθηκε ανενόχλητος στην Πελοπόννησο, μεταξύ των οπλαρχηγών που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν τον Ιμπραήμ, ήταν και ο Κίτσος Μπότσαρης. Στις 7 Απριλίου 1825 ο Ιμπραήμ όρμησε με μεγάλες δυνάμεις εναντίον των ελληνικών θέσεων στο Κρεμμύδι. Ο Κίτσος Τζαβέλας πολέμησε στο ίδιο πλευρό με τον Καραϊσκάκη. Ο άπειρος σε χερσαίες επιχειρήσεις Σκούρτης στάθηκε μοιραίος γιά την εξέλιξη τής μάχης. Ο Κίτσος Τζαβέλας αναγκάστηκε να ανοίξει δρόμο μέσα από τις γραμμές τού εχθρικού ιππικού.
Η μάχη τής Κλείσοβας
……….Στην Στερεά Ελλάδα ο Κιουταχής έχει ξεκινήσει την Γ΄ πολιορκία τού Μεσολογγίου. Ο Κίτσος Τζαβέλας και ο Καραϊσκάκης με κυβερνητική διαταγή αποσπάστηκαν από το Στρατόπεδο των Σαλώνων, και με δύναμη 3000 ανδρών δημιούργησαν αντιπερισπασμό στα νώτα των τούρκων. Η άφιξή τους, ανύψωσε το ηθικό των πολιορκημένων. Με προσβολές των εχθρικών γραμμών ανεφοδιασμού και καταδρομικές επιθέσεις, συνεργαζόμενοι με τους πολιορκημένους, έφτασαν μέχρι το σημείο να κινδυνεύσει με αιχμαλωσία ο ίδιος ο Κιουταχής. Σε βοήθεια τού Κιουταχή έφτασε ο αιγύπτιος Ιμπραήμ, ο οποίος εξαπέλυσε λυσσώδη επίθεση εναντίον τού Μεσολογγίου. Στην επίθεση τού Κιουταχή κατά τής Κλείσοβας στις 25 Μαρτίου 1826, ο Κίτσος Τζαβέλλας αποβιβάστηκε πρώτος γιά να ενισχύσει με την παρουσία την άμυνα αλλά και το ηθικό τής μικρής φρουράς που ως το μεσημέρι είχε αποκρούσει 6 αλλεπάλληλες εφόδους. Πάνω από 1200 ήταν τα πτώματα των Αιγυπτίων μπροστά στο χαράκωμα τής Κλείσοβας. Η δόξα τού Κίτσου Τζαβέλα ταξίδεψε σ’ όλη την επαναστατημένη Ελλάδα. «Οι Έλληνες τού Κίτζου Τζαβέλλα» έγραψε ο Κοσομούλης «ήταν μόνο εκατό, επολέμησαν από την αυγήν έως το εσπέρας με είκοσι χιλιάδας οθωμανών τους οποίους έτρεψαν οπίσω. Εκ των εκατό επέζησαν πεντήκοντα έξ, και απέθανον τεσσαράκοντα τέσσαρες. Ός τις αγαπά ας κάμει την αναλογίαν».
Η έξοδος τού Μεσολογγίου
……….Όταν την νύχτα τής 10 προς 11 Απριλίου 1826 αποφασίστηκε η έξοδος, ήταν μία μελετημένη και συνδυασμένη επιχείρηση αιφνιδιασμού και δολιοφθοράς των πολιορκητών. Αρχηγοί των τριών επιθετικών φαλαγγών ήταν ο Νότης Μπότσαρης, ο Κίτσος Τζαβέλας και ο Δ. Μακρής. Διασώθηκαν και οι τρεις αλλά δυστυχώς το σχέδιο προδόθηκε και το στοιχείο τού αιφνιδιασμού χάθηκε.
Η Μάχη τής Αράχωβας
……….Ενώ κάθε αντίσταση στην Δυτική Ελλάδα είχε παραλύσει μετά την πτώση τού Μεσολογγίου, ήλθε ο Καραϊσκάκης γιά να δώσει νέα πνοή στον Αγώνα. Στην νικηφόρα επταήμερη μάχη τής Αράχωβας, στον θρίαμβο τού Καραϊσκάκη συμμετείχε και ο Κίτσος Τζαβέλας μαζί με άλλους οπλαρχηγούς. Δίπλα στον Καραϊσκάκη ήταν και κατά την μεγάλη πολιορκία τής Ακροπόλεως των Αθηνών όπου δυστυχώς μετά τον θάνατο τού Καραϊσκάκη και υπό την τραγική αρχιστρατηγία των Κόχραν και Τσώρτς χάθηκε το άνθος τού Ελληνικού Στρατού, επιτρέποντας την παρέμβαση των Μ. Δυνάμεων γιά να μάς σώσουν…
Κυβέρνηση Καποδίστρια
……….Επί Καποδίστρια ο Κίτσος Τζαβέλας δέχθηκε να υποβιβασθεί σε Χιλίαρχο και να τεθεί υπό τις διαταγές τού Δημητρίου Υψηλάντη γιά να βοηθήσει στην οργάνωση Τακτικού Στρατού. Έως τις 14 Φεβρουαρίου 1828 είχαν συγκροτηθεί οι Α΄και Β΄ χιλιαρχίες και μέχρι τον Ιούλιο άλλες 6 χιλιαρχίες. Ο Κίτσος Τζαβέλας έγινε Χιλίαρχος τής Α΄χιλιαρχίας με Πεντακοσίαρχους τους Χρήστο Φωτομάρα και Γιαννούση Πανομάρα. Συμμετείχε στις εκστρατείες τής Στερεάς Ελλάδας πετυχαίνοντας σημαντικές νίκες στο Μυρμηγκάρι στις 14 Σεπτεμβρίου, στο Καστέλι στις 16 Σεπτεμβρίου, στην Γραμμένη Οξιά στις 23 Σεπτεμβρίου και στην Τέρνοβα στις 10 Οκτωβρίου, εδραιώνοντας την Ελληνική κυριαρχία στο μεγαλύτερο μέρος τής Κεντρικής Στερεάς. Μέχρι τον Νοέμβριο μετά από σφοδρότατες μάχες με τους τούρκους απελευθέρωσε και το Καρπενήσι. Την Άνοιξη τού 1829 με συνδυασμένες ενέργειες τού Μιαούλη με την φρεγάτα «Ελλάς» και τού Κίτσου Τζαβέλα, παραδόθηκε η φρουρά τού Αντιρρίου στις 13 Μαρτίου, και στις 11 Απριλίου οι τούρκοι τής Ναυπάκτου υπέγραψαν ανακωχή και στις 18 Απριλίου άρχισε η εκκένωση τής πόλης. Στις 3 Μαΐου συνθηκολόγησαν και οι τούρκοι που κατείχαν το Μεσολόγγι.
Περίοδος αντιβασιλείας
……….Το 1833 ο Κίτσος Τζαβέλας συνελήφθη μαζί με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και τον Πλαπούτα και φυλακίσθηκε. Αργότερα επί Όθωνα, διορίστηκε υπασπιστής του, μαζί με τον Νότη Μπότσαρη. Συμμετείχε με τον κυβερνητικό στρατό στην καταστολή των κινημάτων τού 1844. Στις 7 Αυγούστου τού 1847, μία εβδομάδα μετά τον θάνατο τού Κωλέττη, ο Όθων τού ανέθεσε την πρωθυπουργία. Ο θρυλικός ήρωας τής Κλείσοβας είχε πλήρη και μετριόφρονα επίγνωση τού εαυτού του, γι’ αυτό και είχε αρνηθεί τρία χρόνια πρωτύτερα να γίνει υπουργός. Αυτή την φορά δέχτηκε και η εξάμηνη πρωθυπουργία του (έως τις 6 Μαρτίου 1848 που παραιτήθηκε), πέρασε μέσα σε μία γενικότερη αναταραχή, που προκάλεσαν ανταρτικά κινήματα, και διακοπή των διπλωματικών σχέσεων με την τουρκία λόγω τού επεισοδίου με τον Μουσούρο (πρέσβη τής τουρκίας).
Κριμαϊκός πόλεμος και εξέγερση στην Θεσσαλία και Ήπειρο
……….Η πορεία των γεγονότων ανέδειξε στην περιοχή τής Ηπείρου αδιαφιλονίκητο αρχηγό των ελληνικών σωμάτων τον Κίτσο Τζαβέλα. Η έλλειψη όμως συντονισμού και η παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων ανάγκασε την κυβέρνηση να σταματήσει την βοήθεια που χορηγούσε ανεπίσημα και να διατάξει την απόσυρση των Ελλήνων αξιωματικών. Ο Κίτσος Τζαβέλας αφού είδε τις ελπίδες του να χάνονται, πέθανε όπως λέγεται από μαρασμό.