Διαφημιστική αφίσα φιλοτεχνημένη από τον Ν. Γύζη, φανατικό καπνιστή των τσιγάρων τής εν λόγω καπνοβιομηχανίας «Παπαστάθη», με έδρα το Μόναχο.
Καπνοβιομήχανοι τής διασποράς. Από τους πρώτους καπνεμπόρους έως τους μεγάλους καπνεργοστασιάρχες σε Ευρώπη, Αμερική και Αυστραλία.
Τής Πηνελόπης Γιαμουμάκη.
……….Ο καπνός έκανε την εμφάνισή του στην οθωμανική αυτοκρατορία στα τέλη τού 16ου αιώνα. Ένα αιώνα αργότερα, στα 1700, νομιμοποιήθηκε η καλλιέργειά του και φορολογήθηκε η εμπορία του. Το 1867, δόθηκε στους υπόδουλους Έλληνες το δικαίωμα κυριότητας στην γη. Η ιδιοκτησία έγινε μοχλός ανάπτυξης τού ελληνικού στοιχείου. Τα εύφορα παράλια τής Μ. Ασίας και οι κοιλάδες κατά μήκος των ποταμών, κατά το διάστημα 1885-1910, εποικίζονται από Έλληνες μετανάστες από την Ελλάδα και τα νησιά τού Αιγαίου. Διατηρώντας την παράδοση των προγόνων τους γίνονται αγρότες και ναυτικοί.
……….Με την σταδιακή ήδη από το 1750 σταθεροποίηση των νέων ποικιλιών καπνού που δημιουργήθηκαν, αρχίζει στα παράλια τής Μικράς Ασίας και τής Μαύρης Θάλασσας η συστηματική καπνοπαραγωγή και πολλοί Έλληνες ασχολούνται με την καπνοκαλλιέργεια.
Από τις πρώτες ετικέτες πακέτων καπνού λίγο μετά τα μέσα του 19ου αιώνα ελληνικού καπνεργοστασίου στην Οινόη του ιστορικού Πόντου.
……….Η παραγωγή κάλυπτε αρχικά τις εγχώριες ανάγκες. Η εκλεκτή όμως ποιότητα καπνών που καλλιεργούνταν στην Βόρεια Μακεδονία και ιδιαίτερα στις περιοχές Καβάλας και Ξάνθης (Γενιτζέ), ξεπέρασε τα σύνορα και σύντομα έγινε γνωστή στην Ευρώπη και την Εγγύς και Μέση Ανατολή. Η ανάγκη τακτικής μεταφοράς των καπνών εκτός τού τόπου παραγωγής και οι εξαγωγές προς άλλες χώρες, δημιούργησαν την τάξη των καπνεμπόρων.
……….Είναι η εποχή που οι Έλληνες διασκορπισμένοι σ’ όλα τα σημεία τής αχανούς αυτοκρατορίας (Ανατολική και Βόρεια Θράκη, ευρύτερος χώρος τής Ηπείρου, Σερβία, Κωνσταντινούπολη, παράλια Μ. Ασίας και Μαύρης Θάλασσας), επιδίδονται με επιτυχία στο καπνεμπόριο και ένα νέο επάγγελμα δημιουργείται· το επάγγελμα τού «τουτουντζή». Κυρίως επιδόθηκαν με ιδιαίτερο ζήλο σ’ αυτό οι Έλληνες και ακολούθησαν δευτερευόντως οι εβραίοι, αρμένιοι, ευρωπαίοι και τούρκοι. Από το 1821, συναντάμε στην Κωνσταντινούπολη τον καπνεμπορικό οίκο Μουράτη και Σία, λησμονημένο «πρόγονο» των σύγχρονων «Murarri Ambassador».
Τσίγκινη κούτα της εταιρείας Muratti του Έλληνα Κωνσταντινουπολίτη Μουράτογλου με εργοστάσια στο Λονδίνο και Μάντσεστερ. Η εξαγορασμένη πλέον εταιρεία διατηρεί τον λογότυπο «MURATTI AMBASSADOR».
……….Στα μέσα τού 19ου αιώνα, όταν το καπνεμπόριο συστηματοποιείται, αρκετοί καπνέμποροι αποφασίζουν – πέραν τού εμπορίου των φύλλων – να δημιουργήσουν «βιομηχανικές» μονάδες επεξεργασίας καπνού κατά μήκος των παραλίων τής Μικράς Ασίας και τής Μαύρης Θάλασσας, και στην Ανατολική Θράκη. Τότε δημιουργούνται τα πρώτα ελληνικά εργοστάσια κοπής φύλλων και κατασκευής χειροποίητων τσιγάρων. Οι μεγαλύτερες καπνεμπορικές επιχειρήσεις ανήκαν σε Έλληνες.
Τσίγκινο κουτί της βιομηχανίας τσιγάρων και καπνών «TURMAC» τουρκικά-Μακεδονικά καπνά. Μετοχή της εταιρείας του 1920, δηλώνει έδρα την Καβάλα, τα δε αναφερόμενα ως «τούρκικα καπνά» προέρχονται από τις υπό τουρκική κατοχή ελληνικές καπνοπαραγωγικές μακεδονικές περιφέρειες.
……….Τα διεθνή λιμάνια τής Σμύρνης και τής Κωνσταντινούπολης (καθώς οι χερσαίες συγκοινωνίες υστερούν), διευκολύνουν τις εξαγωγές. Ένα κραταιό διεθνές εμπόριο, τόσο φύλλων καπνού όσο και χειροποίητων ανατολικών τσιγάρων, ανδρώνεται υπό την καθοδήγηση των Ελλήνων καπνεμπόρων που με αξιοθαύμαστη δραστηριότητα, αναπτύσσουν σχέσεις με υποψηφίους πελάτες, ανοίγουν γραφεία πώλησης καπνών, αποθηκευτικά κέντρα και εργοστάσια παραγωγής τσιγάρων σε πόλεις τού εξωτερικού από την Β. Ευρώπη ως την Αυστραλία. Με πυρήνα τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο τής εποχής, η εξάπλωσή τους υπήρξε εντυπωσιακή.
ΑΙΓΥΠΤΟΣ
……….Μετά το 1883, με την επιβολή τού οθωμανικού μονοπωλίου καπνού, τα επιχειρηματικά δεδομένα αλλάζουν και πολλοί Έλληνες καπνάδες αναγκάζονται ν’ αναζητήσουν λύσεις στην γειτονική Αίγυπτο, όπου επιδίδονται στην βιομηχανία κατασκευής τσιγάρων, κάνοντας εισαγωγές καπνών από την Μικρά Ασία, την Θράκη την Μακεδονία και την τότε γεωγραφικά ορισμένη Ελλάδα. Πολυάριθμα μικρά ελληνικά καπνεργοστάσια γνωρίζουν ημέρες δόξας και κάνουν γνωστά σε όλο τον κόσμο τα «αιγυπτιακά τσιγάρα» που έλκουν το… αιγυπτιακό τους επίθετο μόνο από τον τόπο κατασκευής τους, δοθέντος ότι η καπνοκαλλιέργεια ήταν απαγορευμένη στην Αίγυπτο και η καπνοβιομηχανία της ανύπαρκτη.
Τσίγκινη κούτα των 100 τσιγάρων. Ο «Νείλος» της ελληνικής καπνοβιομηχανίας στην Αίγυπτο Κυριακού-Μηλιώτη με λιθογραφημένο τοπίο στην χάρτινη ετικέτα.
……….Χειροποίητα τσιγάρα, γεμισμένα με ανατολικά καπνά και μάλιστα με την ξανθιώτικη ποικιλία των «μπασμάδων Ξάνθης» που πολλές φορές πουλιόνταν στο διπλάσιο τής τιμής των υπολοίπων ποικιλιών, εξάγονταν στα πέρατα τής γης ως εχέγγυο ύψιστης ποιότητας και άφθαστης απόλαυσης. Το τελευταίο τέταρτο τού 19ου αιώνα, ελληνικά ονόματα με λατινικούς χαρακτήρες, πάνω σε πανέμορφα λιθογραφημένα με ανατολίτικες παραστάσεις τσίγκινα κουτιά, υπογράφουν τα πακέτα των «Αιγυπτικών τσιγάρων» Δημητρίνος – Dimitrino, Χέλμης – Chelmis, Γιαννακλής – Gianaclis, Κορτέσης -Cortessis, Βαφειάδης – Vafiadis, Κυριαζής – Kyriazis…
……….Τέλος τού 19ου αρχές τού 20ου αιώνα, όταν η ζήτηση των ανατολικών καπνών και των «αιγυπτικών τσιγάρων» αυξάνει παγκοσμίως, τα ελληνικά καπνεργοστάσια πληθαίνουν στο εξωτερικό. Κάποια από αυτά είναι θυγατρικά μεγάλων καπνοβιομηχανιών, άλλα δημιουργούνται από Έλληνες καπνεμπόρους που έχουν αναπτύξει εμπορικές σχέσεις μ’ αγοραστές στο εξωτερικό και αποφασίζουν να επεκτείνουν την επιχειρηματική τους δραστηριότητα και στην κατασκευή τύπου «αιγυπτιακών τσιγάρων». Έλληνες γεωργοί καλλιεργούν τις υπό τουρκική κατοχή – γι’ αυτό και τα καπνά γίνονται γνωστά ως τουρκικά – καπνοπαραγωγικές περιφέρειες, Έλληνες καπνεργοστασιάρχες κατασκευάζουν τσιγάρα που βρίσκονται στα χέρια αλλόθρησκων και αλλόγλωσσων ανθρώπων σ’ όλες τις γωνιές τής γης, υποσχόμενα στιγμές καπνιστικής τέρψης.
……….«…Τα τσιγάρα με τις επιχρυσωμένες άκρες, ελληνικής ή τουρκικής κατασκευής, είναι η ανάμνηση των οικογενειακών γευμάτων τής παιδικής μας ηλικίας» γράφει ο Μπροσιέρ (J.J.Brochier). Με τί ανυπομονησία περιμέναμε τα χαρτονένια κουτιά απαλού καπνού, τυλιγμένου σε χαρτί ροζ ανοιχτό ή πράσινο αμύγδαλου ή κίτρινο τού άχυρου, πλακέ σάς παρακαλώ, που οι γονείς μας είχαν αγοράσει στην Ελβετία αμέσως μετά τον πόλεμο, μαζί με την σοκολάτα και τον καφέ, και τα οποία κρατούσαν κλειδωμένα και δεν τα έβγαζαν παρά μόνο σε σπουδαίες περιστάσεις…» (Ζάν Ζακ Μπροσέρ «Καπνίζω και λοιπόν ;» εκδ. «Les Belles Lettres», Παρίσι 1990).
ΑΜΕΡΙΚΗ
……….Στην Αμερική καταφθάνουν Έλληνες μετανάστες από την Αίγυπτο, την Καβάλα, την Κωνσταντινούπολη, την Αγγλία. Είναι ειδικευμένοι τεχνίτες, που έχουν διατελέσει «χαρμαντζήδες», σιγαροποιοί, έμποροι, καπνεργοστασιάρχες. Το 1869, στο Τσάρλεστον τής Νότιας Καρολίνας, ο Ι. Σαγιάς, κατασκευάζει τσιγάρα. Οι Έλληνες υπήρξαν οι πρώτοι κατασκευαστές «αιγυπτιακών τσιγάρων» και συστηματικοί εισαγωγείς ανατολικών καπνών στην Αμερική.
Μεσοπολεμική κασετίνα του μεγαλύτερου Έλληνα καπνοβιομήχανου που ανέδειξε η Αμερική και αργότερα εθνικού ευεργέτη Σωτ. Ανάργυρου.
……….Από τους μεγαλύτερους καπνεργοστασιάρχες στην Αμερική υπήρξε ο Σωτήριος Ανάργυρος. Μέρος τής κολοσσιαίας περιουσίας του, το διέθεσε στην ιδιαίτερη πατρίδα του τις Σπέτσες, ανεγείροντας το ξενοδοχείο «Ποσειδώνιο» – τόπος συνάντησης και παραθερισμού τής τότε κοσμικής Αθήνας – και την «Αναργύρειο και Κοργιαλένειον Σχολήν των Σπετσών». Τις παραμονές των βαλκανικών πολέμων δώρισε δύο πολεμικά αεροπλάνα στην χώρα, συνέδραμε αναπήρους πολέμου και πρόσφυγες. Στην Νότιο Αμερική έδρασαν οι Αριστοτέλης Ωνάσης, Κονιαλίδης, Ξούδης…
……….Από το 1863, ο Δ. Μακρόπουλος διατηρεί στην Μάλτα καπνοβιομηχανικό οίκο και δημιουργεί υποκαταστήματα στην Καλκούτα, Ν.Δελχί, Ραγγούν, Χόνκ Κονγκ, Σαγκάϊ και άλλα μέρη τής Ασίας. Στον Κολόμπο τής Κεϋλάνης ο Χ. Ηλιόπουλος, στο Άδδεν ο Κ. Βαρκάδος, στο Κέϊπ Τάουν ο Θ. Παξινός, στην Ταγκανίκα ο Ε. Αναγνωστόπουλος.
ΕΥΡΩΠΗ
……….Το 1868, ο Κ. Κολόμβος δημιούργησε στην Μάλτα μικρή βιοτεχνία καπνού που εξελίχθηκε σε σπουδαία καπνοβιομηχανία με παραγωγή και εξαγωγές 130 σημάτων. Πριν το 1885 ο Παν. Θεοφάνης έχει ιδρύσει καπνεργοστάσιο στην Μάλτα και αργότερα στο Λονδίνο. Ο Α.Γ. Κουζής, ξεκινά τις εργασίες τής εταιρείας του το 1861 στην Καβάλα, το 1878 εγκαινιάζει εργοστάσιο στο Κάϊρο, και το 1887 εγκαθίσταται στην Μάλτα.
Διαφημιστική αφίσα της μεγάλης ελληνικής καπνοβιομηχανίας στην Μάλτα «Colombos» για δύο από τα 100 σήματα που κυκλοφόρησε η εταιρεία.
……….Τον τίτλο τού πρώτου καπνέμπορου στην Αγγλία, τον διεκδικεί ο Ν. Κοντόπουλος που το 1857 ίδρυσε το πρώτο καπνοπωλείο στο Λονδίνο. Ακολούθησαν οι Π. Θεοφάνης, Κ. Κωνσταντινίδης, Οικονομίδης, Χαλκιάδης, κ.α. που ίδρυσαν καπνεργοστάσια. Στις αρχές τού 19ου αιώνα, η Δρέσδη στην Γερμανία γίνεται διεθνές κέντρο διακινήσεως καπνών. Πρώτος καπνέμπορος που μνημονεύεται είναι ο γαμπρός τού μεγάλου καπνεμπόρου τής Κωνσταντινούπολης Μουράτης (Μουράτογλου), Κυπριανός Εμφιετζόγλου.
Τσίγκινο λιθογραφημένο κουτί της εταιρείας Σερδαλόπουλος και Σια (Κωνσταντινούπολη-Αμβούργο), που βρέθηκε σε παλαιοπωλείο στο Λονδίνο.
……….Στην Βόννη, στο Μόναχο, στο Βερολίνο, στο Αμβούργο, στο Ανόβερο, ιδρύονται μεγάλα ελληνικά καπνεργοστάσια που κατασκευάζουν ανατολικά τσιγάρα. Στο Βέλγιο, στην Ολλανδία, στην Φιλνανδία, στην Σουηδία, στην Δανία, στην Ιταλία, στην Ελβετία, αλλά και στην Ρωσία, Εσθονία και Λεττονία, το ελληνικό στοιχείο αναπτύσσει την ίδια αξιόλογη δραστηριότητα.
……….Τα τσιγάρα με ανατολικά καπνά ήταν περιζήτητα μέχρι τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η ηγεμονία τους επλήγη ανεπανόρθωτα από την παγκόσμια εξάπλωση των αμερικανικών καπνών Βιρτζίνια. Σιγά σιγά, οι ανά τον κόσμο ελληνικές επιχειρήσεις συρρικνώνονται, σταματούν την λειτουργία τους, ή εξαγοράζονται από μεγάλες ξένες εταιρείες. Πολλοί γνώριμοι στην μεταπολεμική και σύγχρονη γενιά, εκλατινισμένοι λογότυποι ελληνικών ονομάτων πάνω στα πακέτα τσιγάρων Mourrati, Constantin, Dimitino, Rameses, μόνο στους επαΐοντες θυμίζουν τους Έλληνες θεμελιωτές των κολοσσιαίων επιχειρήσεων που τα δημιούργησαν: Μουράτογλου, Κωνσταντίνου, Δημητρίνο, ή Στεφάνου.