.
ΟΙ ΑΘΗΝΑΙΟΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ. Η Α΄ ΚΑΙ Η Β΄ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ
.
Χρύση Πελεκίδη
……….Η Αθήνα δεν ανέπτυξε νωρίς μεγάλη αποικιστική δραστηριότητα, όπως η Χαλκίδα, η Ερέτρια ή η Μίλητος. Ο Αθηναϊκός αποικισμός άρχισε αργά, στα τέλη του Β΄ αποικισμού, και είχε μόνιμους στόχους τον έλεγχο (ή την κατοχή) του Ελλησπόντου και της χρυσοφόρου περιοχής του Παγγαίου στο βόρειο Αιγαίο.
……….Η κυριότερη αιτία της καθυστέρησης είναι η γενικότερη καθυστέρηση της Αθήνας στον τομέα της οικονομικής ανάπτυξης, στο εμπόριο και στη βιοτεχνία. Η στροφή των Αθηναίων προς τον αποικισμό βρίσκεται σε απόλυτη, νομοτελειακή σχέση με την ταυτόχρονη υποχώρηση της αγροτικής οικονομίας, την άνθηση του εμπορίου και της βιοτεχνίας και τη διάδοση του νομίσματος.
……….Έτσι οι Αθηναίοι πολύ καθυστερημένα, γύρω στο 600, ανάπτυξαν αποικιστική δραστηριότητα και ήρθαν για πρώτη φορά στις ακτές του Βορείου Αιγαίου (Θράκη, Ελλήσποντο, Τρωάδα) για να εξασφαλίσουν τον έλεγχο του Ελλησπόντου και την επικοινωνία με τον Εύξεινο Πόντο και για να εκμεταλλευτούν τα χρυσωρυχεία της Θράκης.
……….Το 607 οι αθηναίοι επιχείρησαν την πρώτη τους αποικιστική εκστρατεία: με αρχηγό τον Ολυμπιονίκη Φρύνωνα εγκαταστάθηκαν σε μια καίρια για τη ναυτιλία θέση της ασιατικής ακτή του Ελλησπόντου, στο Σίγειο, στην ακτή της Τρωάδας, απέναντι από την Ελαιούντα και το νότιο ακρωτήριο της θρακικής Χερσονήσου. Το Σίγειο είχε ήδη αποικιστεί τον 8ο αι. από τους Αιολείς της Λέσβου, με αποτέλεσμα να συγκρουσθούν οι Αθηναίοι με τους Μυτιληναίους. Γύρω στο 600 δόθηκε μια προσωρινή λύση στον πόλεμο αυτό με διαιτησία του Περιάνδρου. Οι Αθηναίοι κράτησαν το Σίγειο και οι Μυτιληναίοι το Αχίλλειο, οχυρή θέση που απέκλειε τους Αθηναίους από την είσοδο του Ελλησπόντου. Ωστόσο λίγο αργότερα οι Αθηναίοι έχασαν το Σίγειο.
……….Ο Πεισίστρατος, με προσωπική του πρωτοβουλία, έδωσε τη μεγάλη αποικιστική ώθηση: για να αποκτήσει η Αθήνα τον έλεγχο του Ελλησπόντου με προτροπή του ο πρεσβύτερος Μιλτιάδης, ο γιος του Κυψέλου, θείος του ομώνυμου νικητή του Μαραθώνα, ακολουθώντας χρησμό του Δελφικού μαντείου, ίδρυσε, όπως είδαμε πιο πάνω, γύρω στο 550 την Αθηναϊκή αποικία της θρακικής Χερσονήσου. Ο Μιλτιάδης κατέλαβε τον ισθμό, τον τείχισε, αποίκισε την Κριθωτή, την Πακτύη και την Καρδία και ένωσε ολόκληρη τη Χερσόνησο σε μια πόλη-κράτος, που, μετά το θάνατό του, τον λάτρευσε ως οικιστή.
……….Αργότερα, γύρω στο 532/1, ο ίδιος ο Πεισίστρατος εγκατέστησε μια νέα αποικία, με κυβερνήτη της το γιο του Ηγησίστρατο, στο Σίγειο, που παρέμεινε κάτω από τον έλεγχο των Πεισιστρατίδων τουλάχιστον ως το 510, όπως δείχνει το γεγονός ότι εκεί κατέφυγε ο Ιππίας μετά την πτώση του. Οι δύο αυτές επιχειρήσεις του πρεσβύτερου Μιλτιάδη και του Πεισίστρατου φαίνονται συνδυασμένες και αποβλέπουν στον ίδιο σκοπό. Στην προσπάθεια για τον έλεγχο των στενών του Ελλησπόντου, αλλά και για την επιτήρηση του Σιγείου, εντάσσεται και η ίδρυση των κληρουχιών της Λήμνου και της Ίμβρου από τον νεότερο Μιλτιάδη, που διαδέχθηκε το θείο του, τον πρεσβύτερο Μιλτιάδη, στην τυρρανία της Χερσονήσου.
……….Ο Πεισίστρατος, πάλι με προσωπική του πρωτοβουλία, κατά τη δεκαετή εξορία του (που τερματίστηκε με τη μάχη της Παλλήνης του 546/5 ;;) αποίκισε τη Ραίκηλο, στη βορειοδυτική Χαλκιδική, στα παράλια του Θερμαϊκού κόλπου, όπου συγκέντρωσε τους κατοίκους των γύρω χωριών σε έναν οικισμό. Ύστερα εγκαταστάθηκε στη Θράκη κοντά στο όρος Παγγαίο και πλούτισε από την εκμετάλλευση των χρυσωρυχείων του. Πρόκειται για προσωπικές επιχειρήσεις του Πεισίστρατου, που ωφέλησαν πάντως την Αθηναϊκή οικονομία. Οι Αθηναίοι εγκατέλειψαν αυτές τις θέσεις (Χερσόνησο, Σίγειο, Λήμνο) εξ αιτίας των περσικών εκστρατειών στη Θράκη, αλλά επέστρεψαν στις περιοχές αυτές μετά τους Περσικούς πολέμους.
……….Ο έλεγχος και η κατοχή της χρυσοφόρου περιοχής του Παγγαίου αποτέλεσε μόνιμο στόχο της αθηναϊκής αποικιστικής πολιτικής όλο τον 5ο και 4ο αι. Έτσι οι Αθηναίοι μετά τους Μηδικούς πολέμους, προσπάθησαν επανειλημμένα να εγκατασταθούν σε αυτήν την περιοχή: ο Κίμων, ο γιος του Μιλτιάδη, κατέλαβε την Ηιόνα στις εκβολές του Στρυμόνα το 476/5 ή το 469/8, και ίδρυσε εκεί αποικία, αλλά τον επόμενο χρόνο οι Αθηναίοι καταστράφηκαν στις Εννέα Οδούς από τους Θράκες.
……….Νέα αθηναϊκή απόπειρα εγκαταστάσεως στην περιοχή, το 464 π.Χ., μετά τη ναυμαχία του Ευρυμέδοντος και την αποστασία των Θασίων, δεν είχε θετικό αποτέλεσμα. Μετά την κατάληψη των Εννέα Οδών, 10.000 άποικοι (Αθηναίοι ή σύμμαχοι), που εγκαταστάθηκαν στον Δραβησκό (ή Δραβήσκο), στο εσωτερικό της ίδιας περιοχής, εξοντώθηκαν επίσης από τους Θράκες. Το 447 οι Αθηναίοι εγκατέστησαν στη Χερσόνησο κληρουχίες, στη Λήμνο και ίσως στην Ίμβρο. Γύρω στο 445 ίδρυσαν την αποικία (ή κληρουχία) της Βρέας, σε άγνωστη τοποθεσία, ίσως στη χώρα των Βασαλτών Θρακών, το 437 την Αμφίπολη στη θέση των Εννέα Οδών με κτίστη τον Άγνωνα, τον πατέρα του Θηραμένη, το 435/4 εγκατέστησαν, ίσως, κληρουχία στον Αστακό στο μικρασιατικό έδαφος του Βυζαντίου, στην αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου, το 429, στην Ποτείδαια (μετά την κατάληψή της), και το 421 στη Σκιώνη. Οι Αθηναίοι έστειλαν επίσης κληρούχους στη Θράκη τον 4ο αι.: στην Ποτείδαια το 362/1, στη Σηστό το 352, στη Θρακική Χερσόνησο το 353-2 και το 346 (ή το 342) για να ενισχύσουν τη θέση τους απέναντι στη Μακεδονική απειλή.
……….Αλλά η επιρροή της Αθήνας στις περιοχές του Βορείου Αιγαίου δεν περιορίζεται μόνο στην αποικιστική της δραστηριότητα. Με την ίδρυση της Α΄ Αθηναϊκής συμμαχίας την επομένη των Περσικών πολέμων, το 478, η Αθήνα ανέλαβε ουσιαστικά την προστασία των Ελλήνων που βρίσκονταν έξω από τα στενά όρια της Ηπειρωτικής Ελλάδας στο Βορρά (βόρεια παράλια του Αιγαίου) και στην Ανατολή (μικρασιατικά παράλια). Η συμμαχία περιέλαβε γρήγορα τις περισσότερες πόλεις των παραλίων και των νησιών του Αιγαίου.
……….Μισό αιώνα αργότερα, γύρω στο 425, περιλάμβανε περισσότερες από 400 πόλεις. Από τους «φορολογικούς καταλόγους» είναι γνωστά τα ονόματα 248 πόλεων-μελών, που κατέβαλαν εισφορά στο συμμαχικό ταμείο από το έτος 454/3 (που μεταφέρθηκε το ταμείο της Συμμαχίας από το ναό του Απόλλωνος και της Άρτεμις στη Δήλο στο ναό της Αθηνάς στην Ακρόπολη της Αθήνας) έως το 415/4. Οι κατάλογοι αυτοί δεν διασώζουν τα ονόματα όλων των πόλεων που μετείχαν στη συμμαχία (γιατί δεν διατηρήθηκαν ολόκληροι) και δεν περιλαμβάνουν τις πόλεις που δεν κατέβαλαν φόρο αλλά έδιναν πολεμικά πλοία και πληρώματα (Λέσβος, Χίος και Σάμος). Από τους καταλόγους αυτούς μαθαίνουμε όχι μόνο πολλές από τις πόλεις-μέλη της Αθηναϊκής συμμαχίας και τα χρηματική ποσά που κατέβαλλαν κάθε χρόνο στο ταμείο της, αλλά και την έκταση και τη διοικητική διαίρεσή της, που μετά το 454, χωριζόταν σε πέντε περιφέρειες με το όνομα «φόροι». Γι’ αυτούς τους λόγους αποτελούν μοναδική πηγή για την ιστορική γεωγραφία του αρχαίου ελληνικού κόσμου. [Εικόνα: Στήλη με τα ονόματα των πόλεων που συμμετείχαν στη Συμμαχία της Δήλου από το 439-8 έως 432-1π.Χ. Επιγραφικό Μουσείο Αθηνών].
Μαρώνεια
……….Το λιμάνι κατασκευάστηκε τον 4ο αι. π.Χ. και συνδέεται άμεσα με την οικονομική και στρατιωτική δραστηριότητα της Μαρώνειας. Ο λιμενοβραχίονας που έχει διασωθεί στο εσωτερικό του σύγχρονου λιμανιού βρίσκεται στη θέση του αρχαίου, αλλά είναι μεταγενέστερος. Οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως εντυπωσιακά δημόσια και ιδιωτικά κτίρια. Στο χώρο του Ιερού υπάρχουν τα θεμέλια μεγάλου κτιρίου με πρόδομο και σηκό, ίσως ενός ναού του Διονύσου, καθώς και άλλα κτίσματα που περιβάλλουν το ναό (4ος αι. π.Χ.).Ήταν χτισμένη στις νοτιοδυτικές πλαγιές του Ισμάρου κοντά στη θάλασσα, σε μια περιοχή που θύμιζε πολύ στους Χιώτες αποίκους την πατρίδα τους. Στην κορυφή Άγιος Αθανάσιος (υψ. 678 μ.) βρισκόταν η ακρόπολη της πόλης. Δυο μακρά τείχη με 23 πύργους συνολικού μήκους 10,4 χλμ. προστάτευαν από την ακρόπολη έως τη θάλασσα, όχι μόνο το δομημένο τμήμα της πόλης, αλλά και μεγάλες ακατοίκητες εκτάσεις. Τμήμα του δυτικού τείχους με δυο πύργους είναι ορατό κοντά στο δρόμο προς το λιμάνι του Αγ. Χαραλάμπους.
………Το θέατρο βρίσκεται στην τοποθεσία Καμπάνα. Έχουν διασωθεί τρεις σειρές εδωλίων από τις δέκα που υπολογίζεται πως υπήρχαν. Πρέπει να χωρούσαν 2.500 θεατές. Στην ελληνιστική φάση του θεάτρου ανήκουν τα εδώλια, οι κλίμακες του κοίλου και ο χτιστός αγωγός του χειμάρρου και της ορχήστρας. Στη ρωμαϊκή φάση ανήκουν τα θωράκια για τα κιγκλιδώματα της ορχήστρας και τα ερείπια της σκηνής. Ένα μεγάλο σπίτι 450 τ.μ. του 3ου αι. π.Χ. έχει δυο αυλές, δυο μικρά δωμάτια-κοιτώνες, ένα λουτρό, ένα μεγάλο δωμάτιο για τους άνδρες με εστία και ψηφιδωτό δάπεδο και ένα δεύτερο μεγάλο δωμάτιο για το
νοικοκυριό των γυναικών.
………Στα ρωμαϊκά χρόνια χρονολογείται το ρωμαϊκό πρόπυλο στον Άγ. Χαράλαμπο που έχει τρία τοξωτά ανοίγματα σε κάθε πλευρά και οδηγούσε πιθανόν στην αγορά της πόλης, θεωρείται έργο του αυτοκράτορα Αδριανού (124-125 μ.Χ.).
………Ανατολικά της Μαρώνειας, στη θέση Μαρμαρίτσα, βρίσκεται η έκταση των αρχαίων λατομείων, όπως μαρτυρούν τα ίχνη απόσπασης όγκων μαρμάρου που χρησιμοποιήθηκαν όχι μόνο στις οικοδομές αλλά και για τη δημιουργία έργων τέχνης.
……….Οι ελληνικές πόλεις των ακτών της Θράκης και των γειτονικών νησιών υπάγονταν σε δυο φορολογικές περιφέρειες: τον Θρακικό φόρο, που περιλάμβανε 62 πόλεις, και τον Ελλησποντιακό φόρο, που περιλάμβανε 45 πόλεις. Από τις 45 πόλεις του Ελλησποντιακού φόρου 14 ανήκαν στην Ευρωπαϊκή Θράκη (οι υπόλοιπες 31 πόλεις ανήκαν στην Τρωάδα και στις μικρασιατικές ακτές του Ελλησπόντου και της Προποντίδας). Επομένως το σύνολο των ελληνικών πόλεων της Θράκης που γνωρίζουμε από τους φορολογικούς καταλόγους ανέρχεται σε 76 (14 του Ελλησποντιακού φόρου – από την Αλωπεκόννησο έως το Βυζάντιο – και 62 του θρακικού – από τη Μεθώνη ως την Αίνο) και αντιπροσωπεύει κάτι παραπάνω από το 30% του συνόλου των πόλεων που μαρτυρούν οι φορολογικοί κατάλογοι. Στον αριθμό αυτό δεν περιλαμβάνονται οι αθηναϊκές αποικίες ή κληρουχίες, που δεν κατέβαλλαν φόρο στη συμμαχία. Αναλυτικότερα στον Θρακικό φόρο ανήκαν 5 πόλεις δυτικά και νότια της Χαλκιδικής, 48 στη Χαλκιδική και 9 ανατολικά του Στρυμόνα. Στην ευρωπαϊκή ακτή του Ελλησποντιακού φόρου ανήκαν 6 πόλεις στον Ελλήσποντο και 8 στην Προποντίδα.
……….Στον κατάλογο των μελών της Β΄ Αθηναϊκής συμμαχίας, που ιδρύθηκε το 378, διασώζονται 57 ονόματα πόλεων. Ο Διόδωρος υπολογίζει το σύνολο των μελών σε 70 και ο Αισχύνης σε 75. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι περισσότερες πόλεις της Χαλκιδικής δεν συμμετείχαν αυτοτελώς στη Β΄ Αθηναϊκή συμμαχία, γιατί είχαν σχηματίσει στις αρχές του 4ου αι., με πρωτεύουσα την Όλυνθο, τη Χαλκιδική συμπολιτεία (το κοινό των Χαλκιδέων). Η Χαλκιδική συμπολιτεία προχώρησε στη Β΄ Αθηναϊκή συμμαχία με την ονομασία «Χαλκιδικής από Θράκης», ονομασία που υπογραμμίζει το γεγονός ότι η Χαλκιδική ακόμη τον 4ο αι. ανήκε γεωγραφικά στη Θράκη και όχι στη Μακεδονία.
………Ελληνικές πόλεις της Θράκης, μέλη της Α’ Αθηναϊκής Συμμαχίας (Οι πόλεις που συμμετείχαν και στη Β’ Αθηναϊκή Συμμαχία σημειώνονται με αστερίσκο)
ΘΡΑΚΙΚΟΣ ΦΟΡΟΣ (62 πόλεις)
Δυτικά και νότια της Χαλκιδικής (5 πόλεις): Πεπάρηθος* [=Σκόπελος], Σκιάθος*, Ίκος*, Αίσων, Μεθώνη.
Χαλκιδική: Παλλήνη (7 πόλεις): Ποτείδαια, Άφυτις, Νεόπολις Μενδαίων αποικία (*;), Αιγαί, Θέραμβως ή Θράμβως, Σκιώνη, Μένδη.
Σιθωνία (6 πόλεις): Σερμυλία, Γάλη, Τορώνη, Σάρτη, Σίγγος, Πίλωρος.
Άθως (6 πόλεις): Άκανθος, Σάνη, Δίον από του Άθω*, Ολόφυξος, Θύσσος, Κεωναί.
Βόρεια Χαλκιδική (29 πόλεις): Σρέψα, Σέρμη, Αινεία, Δίκαια* Ερετριών αποικία, Τινδαίοι, Κίθος, Σμίλλα, Γίγωνος, Αίσα, Αιόλιον, Πλευμής, Σίνος, Σπάρτωλος, Σκάψα, Φάρβηλος, Χέρδωλος, Όθωρος, Στώλος, Πολίχνη παρά Στώλον, Μηκύβερνα, Μίλτωρος, Πίστασος, Φήγητος, Σκαβλαίοι, Άσσηρα, Όλυνθος, Στάγειρα, Άργιλος, Βέργη.
Ανατολικά του Στρυμόνος (9 πόλεις): Γαληψός, Νεάπολις παρ’ Αντισάραν, Θάσος*, Κύστιρος, Άβδηρα, Δίκαια παρ’ Άβδηρα, Μαρώνεια*, Σαμοθράκη*, Αίνος*.
ΕΛΛΗΣΠΟΝΤΙΑΚΟΣ ΦΟΡΟΣ: Ευρώπη (14 πόλεις)
Ελλήσποντος (6 πόλεις): Αλωπεκόννησος, Χερρόνησος, Λίμναι, Ελαιούς*, Μάδυτος, Σήστος.
Προποντίδα (8 πόλεις): Τυρόδιζα, Νεάπολις, Δίδυμον Τείχος, Πέρινθος*, Δαύνιον Τείχος, Σηλυμβρία*, Βυζάντιον*, Ευρυμαχίται.
Xρύση Πελεκίδη, «Οι Έλληνες στη Θράκη», στο: Τριαντάφυλλος Δ. κ.ά. (εκδ.), ΘΡΑΚΗ, έκδοση του Υπουργείου Πολιτισμού και της Γενικής Γραμματείας Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας–Θράκης 22004 (11994), σ. 98-114.
Το έργο τιμήθηκε με το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών 1994 κι εκδόθηκε σε τέσσερις γλώσσες (Ελληνικά, Αγγλικά, Γερμανικά, Γαλλικά).