.
Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΚΑΡΠΑΘΟΥ (20/8/1788)
.
Πάνου Ν. Στάμου, Διδάκτορα Ιστορικών Επιστημών Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών.
……….Η πολεμική δραστηριότητα τού Ταγματάρχη Λάμπρου Κατσώνη αρχίζει αμέσως μετά την άφιξή του στο Αρχιπέλαγος όπου, μετά από καταδρομικές ενέργειες, μέσα σε πέντε μήνες (τέλος Μαΐου 1788), «…με το πολεμικό του χέρι…», όπως ο ίδιος αναφέρει στον προϊστάμενό του, Υποναύαρχο Ν. Μορντβίνοβ, έχει δημιουργήσει ένα Στολίσκο από 10 πολεμικά πλοία. Έχει δημιουργήσει αυτόν που λίγο αργότερα η ρωσική ηγεσία θα αποκαλεί Ελαφρύ Καταδρομικό Στολίσκο και η Μεγάλη Αικατερίνη θα τον εντάξει επίσημα στις τσαρικές δυνάμεις. Ο Κατσώνης, κατά την Πρώτη Πολεμική Περιπολία του (Φεβρουάριος –Οκτώβριος 1788), ενεργεί πολεμικές επιχειρήσεις από τα Ιόνια νησιά μέχρι τις ακτές τής Συρίας. Ναυμαχεί με εχθρικά πλοία ακόμα και έξω από την Κύπρο. Στις 24 Ιουλίου 1788, έχει καταλάβει την Μεγίστη (Καστελόριζο) και κρατώντας την γιά 3 μέρες, έχει αποκόψει την κύρια θαλάσσια γραμμή μεταφοράς προϊόντων και εφοδίων προς την Κωνσταντινούπολη.
……….Όμως λίγο αργότερα, στις 20 Αυγούστου 1788, η νίκη τού Κατσώνη κατά την ναυμαχία τής Καρπάθου, αξιολογείται ως η μεγαλύτερη και πιό σημαντική κατά την Α΄ Πολεμική Περιπολία του, αλλά και γιά την κατοπινή αποτελεσματική εξέλιξη τής πολεμικής του δράσης εναντίον τού οθωμανικού στόλου. Τούτο, αφ’ ενός μεν λόγω τής γενναίας μάχης τού Λάμπρου Κατσώνη, με μόνον την ναυαρχίδα του «Αθηνά τής Άρκτου» εναντίον οθωμανικής δυνάμεως πέντε πολεμικών πλοίων, και αφετέρου γιατί με την νίκη του αυτή, την πρώτη σε σύγκρουση με τον οθωμανικό στόλο, ο Κατσώνης αποδείκνυε στους τούρκους ότι έχει την δυνατότητα και την θέληση να κυριαρχήσει στο Αιγαίο.
……….Ειδικότερα όμως η νίκη στην ναυμαχία τής Καρπάθου, βεβαιώνει την επιτυχία των πρώτων πολεμικών ενεργειών τού Κατσώνη, μετά την ξαφνική εμφάνισή του στο Αρχιπέλαγος, όπου έφερε μεγάλη αναστάτωση στις θαλάσσιες επικοινωνίες των τούρκων αποτελώντας «απρόσμενη και πολύ δυσάρεστη έκπληξη, που περιέπλεξε την κατάσταση για τους τούρκους στις θαλάσσιες συγκοινωνίες τής Μεσογείου και τού Αρχιπελάγους».
……….Σύμφωνα με τον μεγαλύτερο σήμερα Ρώσο ελληνιστή ιστορικό καθηγητή Γκριγκόρι Αρς : «…Την 20η Αυγούστου τού 1788 στα ανατολικά τής νήσου Καρπάθου έγινε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση ανάμεσα στον Στολίσκο τού Κατσώνη και τού τουρκικού στόλου. Η επιστολή – αναφορά τού Κατσώνη τής 31ης Οκτωβρίου, περιλαμβάνει την περιγραφή τής ναυμαχίας αυτής όπου υπάρχουν μερικές λεπτομέρειες που απουσιάζουν από την σχετική βιβλιογραφία. Κατά τον Κατσώνη, ο ίδιος πολεμούσε μόνος με το πλοίο «Αθηνά τής Άρκτου», γιατί τα υπόλοιπα πλοία έμειναν πίσω λόγω ενάντιου ανέμου. Στην μάχη που διαρκούσε ολόκληρο ημερόνυχτο, ο Κατσώνης ανάγκασε τελικά τούς τούρκους να τραπούν εις φυγήν. Ο τουρκικός στόλος υπέστη μεγάλες ζημιές και πολλοί τούρκοι σκοτώθηκαν. Ο Κατσώνης με πλήρωμά εκατόν πενήντα ανθρώπων, είχε έναν σκοτωμένο και τρείς πληγωμένους ! Μετά την ναυμαχία τής Καρπάθου ο Κατσώνης κατευθύνθηκε στην Ζάκυνθο γιά επισκευές τής ναυαρχίδας του…».
Η ναυμαχία σύμφωνα με την βιογραφία τού Λάμπρου Κατσώνη
……….Το ένδοξο γιά την περιοχή, αλλά και γιά την ελληνική προεπανασταστική ναυτική ιστορία περιστατικό, φαίνεται να εξελίσσεται λεπτομερέστατα όπως πιό κάτω. Η περιγραφή των γεγονότων γίνεται κατά σειρά με βάση τις πηγές, την ελληνική μεν (την χειρόγραφη βιογραφία τού Λ.Κατσώνη), από την οποία άντλησαν οι Έλληνες ιστορικοί, και τις ρωσικές που αποκαλύφτηκαν στα νεώτερα χρόνια. Σύμφωνα με την χειρόγραφη βιογραφία «…Κατά τας 20 Αυγούστου πρωί επιστρέφων ο Λάμπρος από τής Συρίας και Κύπρου με εξ πολεμικά πλοία και δύο νεωστί αιχμαλωτισθείσας μεγάλας ολκάδας, των οποίων το φορτίον ήτον ορύζιον, καφές και άλλα είδη τροφίμων, είδε τα εχθρικά πλοία 15 μίλια μακράν προς το ανατολικόν μέρος τής νήσου Καρπάθου…».
……….Επειδή όπως γράφει ο βιογράφος, ο οθωμανικός στολίσκος ήταν μεγαλύτερος σε ισχύ πυρός αποτελούμενος από ένα πλοίο γραμμής με 54 κανόνια, μία φρεγάτα 50 κανονιών και 5 σεμπέκια, ο Κατσώνης έδωσε αμέσως «…σημείο φυγής διά να μην πέσωσιν εις τας χείρας των εχθρών ως ανίκανα να αντιπαραταχθώσιν εις ναυμαχίαν…».
……….Ο Κατσώνης όμως, με πλήρωμα 286 ναύτες και στρατιώτες στην «Αθηνά τής Άρκτου», πήρε την απόφαση να αντιμετωπίσει τούς τούρκους ! Κατά τις 4 το απόγευμα, μόλις αντιλήφθηκε ένα μέρος τής οθωμανικής δύναμης να κατευθύνεται εναντίον του, με τούς τούρκους να αλαλάζουν και να πυροβολούν από μακριά, κάλεσε τον ιερέα να ψάλει παράκληση και να αγιάσει το πλοίο και τούς άνδρες του «…και να επικαλεσθεί την εξ ύψους βοήθειαν…». Αφού ο ιερέας ράντισε και αγίασε το πλοίο και τούς άνδρες, ο Λάμπρος σαν ένας «…άλλος Λεωνίδας πλήρης θάρρους και καρτερίας…» αγκάλιασε τούς συμπολεμιστές του και ενθαρρύνοντάς τους αναφώνησε: «…Ιδού αδελφοί, η ώρα τής δόξης ήλθε, σήμερον χρεωστούμεν ως Έλληνες ή να νικήσωμεν τον εχθρόν τής πίστεως ή να αποθάνωμεν ενδόξως υπέρ τής ομοπίστου ημών Ρωσίας !».
……….Το παραπάνω παράθεμα υπογραμμίζει όχι μόνο την γενναιότητα τού μεγάλου ναυάρχου, που γνωρίζει πώς να ενισχύει το ηθικό των ανδρών του, αλλά αναδεικνύει και το βαθύ θρησκευτικό του συναίσθημα, το οποίο λειτουργεί παραδοσιακά και στα πλαίσια κανονικά συγκροτημένης Ναυτικής Δύναμης, με την ένταξη τού ιερέα στο Ναυτικό του. Μετά την παράκληση και τον αγιασμό, ώρα πέντε το απόγευμα, ο Κατσώνης πήρε θέση στο κύριο κατάστρωμα τού πλοίου και διέταξε έναρξη κανονιοβολισμών εναντίον των εχθρικών πλοίων, που πλησίαζαν στο μεταξύ ακόμα περισσότερο. Ο κανονιοβολισμός από την «Αθηνά τής Άρκτου» εναντίον των εχθρικών πλοίων ήταν σφοδρός και εύστοχος , αποτρέποντας τα τουρκικά πλοία από το να προσεγγίσουν το ελληνικό από τα πλευρά. Δύο τουρκικά σεμπέκια πλησίασαν την πρύμη του, αλλά, παρόλο που εκεί δεν υπήρχαν πυροβόλα, οι τούρκοι δεν αποφάσισαν την έφοδο στο πλοίο τού Λάμπρου. Ο Λάμπρος ενοχλούμενος από την προσέγγιση των δύο σεμπεκιών στα πρύμα του, διέταξε και άνοιξαν πολύ γρήγορα δύο θυρίδες στην πρύμη, όπου τοποθέτησαν αντίστοιχα κανόνια και πυροβολώντας ανάγκασαν τα δύο εχθρικά πλοία να αποχωρήσουν με μεγάλες ζημιές.
……….Τα δύο μεγαλύτερα οθωμανικά πλοία όμως, των 54 και 50 κανονιών, περικύκλωσαν τον Λάμπρο με πυκνά πυρά, που τελείως άστοχα «…διήρχοντο αβλαβώς άνωθεν του πλοίου…».
……….Ο Λάμπρος αντίθετα, έταξε την ιστιοφορία του έτσι ώστε να βρεθούν τα τουρκικά πλοία «…υπό τον άνεμόν…» του, να έχουν δηλαδή τον λιγότερο δυνατόν άνεμο κίνησης στα πανιά τους, χωρίς να διαθέτουν πλέον δυνατότητα ελιγμών. Έτσι τα εχθρικά πλοία ετράπησαν σε φυγή, υπό τον σφοδρό κανονιοβολισμό τού Λάμπρου, «…παραχωρήσαντες την νίκη σ’ αυτόν…».
……….Οι τούρκοι μετά την ναυμαχία προσέφυγαν στην Ρόδο, όπου καταμέτρησαν τις ζημιές και «…εύρον περί τους πεντακοσίους πεφονευμένους και τριακοσίους τραυματισμένους, τα δε πλοία των τόσην φθοράν έλαβον, ώστε εδέοντο χρόνου μακρού προς διόρθωσιν…». Τις πληροφορίες αυτές έλαβε αργότερα ο Κατσώνης από τον Γάλλο πρόξενο στην Ρόδο, ο οποίος συγχρόνως τον συναιχάρη και τον επαίνεσε πολύ !
……….Σε ό, τι αφορά τις απώλειες τού Λάμπρου, ο βιογράφος του μάς πληροφορεί ότι σκοτώθηκαν μόνον επτά και «…πληγώθηκαν δεκαοκτώ, υπέρ τής θεραπείας των οποίων εφρόντισε κατ’ εξοχήν ο Λάμπρος…». Μετά την ναυμαχία, ο Κατσώνης έπλευσε στην Ζάκυνθο, όπου συνάντησε τα άλλα πλοία του, επισκεύασε τον ιστό τού πλοίου και περιέθαλψε τούς τραυματίες. Αργότερα από την Τεργέστη, έστειλε την αναφορά του στον Αρχιστράτηγο Γκιγκόρι Ποτέμκιν, όπως θα εξηγηθεί στην συνέχεια. Αυτή λοιπόν είναι η περιγραφή τής ναυμαχίας τής Καρπάθου από τον βιογράφο τού Λάμπρου Κατσώνη.
Η ναυμαχία όπως την περιγράφουν τα Ρωσικά αρχεία
……….Τα ρωσικά αρχεία όμως, από τα οποία παραθέτουμε πιό κάτω το ιστορικό τής ναυμαχίας, αποδεικνύουν ότι η χειρόγραφη βιογραφία τού Λ. Κατσώνη περιγράφει πειστικά και με μεγάλη ακρίβεια τα συμβάντα, γεγονός που συγχρόνως την αναβαθμίζει ως ιστορική πηγή. Εξ άλλου οι ρωσικές πηγές, πέρα από τα αναφερθέντα από τον καθηγητή Αρς, αναφέρουν ότι στις 20 Αυγούστου 1788, κοντά στο νησί τής Καρπάθου, η ναυαρχίδα τού Κατσώνη «Αθηνά τής Άρκτου», σε εμπλοκή με πέντε πολεμικά τουρκικά πλοία, μετά από σκληρή ναυμαχία, έτρεψε σε φυγή τον εχθρό.
……….Η επιστολή –στρατιωτική αναφορά – τού ιδίου τού Κατσώνη τής 31ης Οκτωβρίου 1788 προς τον Ποτέμκιν, περιλαμβάνει την περιγραφή τής ναυμαχίας αυτής όπου, όπως αναφέρθηκε υπάρχουν μερικές λεπτομέρειες που απουσιάζουν μέχρι σήμερα από την σχετική βιβλιογραφία. Στην αναφορά του αυτή από την Τεργέστη αναφορά πέρατος τής Α΄ Πολεμικής Περιπολίας, ο Κατσώνης περιγράφει «…Την Κυριακή πρωί…έξω από τα νησιά Κάσου και Σκαρπάντο (Σημ. Π.Σ. – Κάρπαθος), … σε απόσταση 16 μιλίων, ενώ εμείς πλαγιοδρομούσαμε, αυτοί πλησίαζαν από την πρύμη μας…». Συναντήθηκαν δηλαδή, εκείνος με την «Αθηνά» του και δύο λαφυραγωγημένα πλοία, με οκτώ εχθρικά πλοία. Τα τρία εχθρικά προσπάθησαν να ελευθερώσουν τα δύο αιχμάλωτα τού Κατσώνη, «…γιατί τα…πλοία έμειναν πίσω λόγω ενάντιου ανέμου…». Και συνεχίζει την λεπτομερή περιγραφή τής ναυμαχίας ο Κατσώνης γράφοντας «…τα άλλα πέντε καταδίωξαν την φρεγάτα μας, το πρώτο ήταν «καραβέλα» 54 κανονιών, τα άλλα μία φρεγάτα επίσης 54 κανονιών, δύο «κιρλαγκίτσια…» 24 κανονιών και μία «σαΐτα» 26 κανονιών. Υπέστησαν μία σφοδρότατη επίθεση μέσα σε πυκνότατα πυρά, από τις 8 το πρωί μέχρι τις 8 το βράδυ, με την Ρωσική φρεγάτα να βγαίνει νικητής, προκαλώντας μεγάλη ζημιά στους τούρκους…». Ο ίδιος πολεμούσε μόνος του μέχρι την νύχτα. «…Οι τούρκοι μπερδεύτηκαν μέσα στην νύχτα…» και χτυπούσαν τα δικά τους πλοία, οπότε μόλις κατάφεραν «…να ισιώσουν τα πανιά τους (Σημ. Π.Σ. – να τα ρυθμίσουν σωστά γιά τον πνέοντα άνεμο) κατευθύνθηκαν με μεγάλες απώλειες στην ακτή. Από την πλευρά μου έπαθα μικρές ζημιές…».
……….Κατά την ναυμαχία, ο Κατσώνης με πλήρωμα εκατόν πενήντα ανθρώπων, στην «Αθηνά τής Άρκτου», είχε – σύμφωνα πάντοτε με τα ρωσικά αρχεία – μόνον ένα σκοτωμένο και τρεις πληγωμένους.
……….Διαβάζοντας προσεκτικά την υπηρεσιακή – στρατιωτική αναφορά τού μεγάλου ναυμάχου, διαπιστώνουμε πόσο ζωηρά προβάλλεται η αποφασιστικότητα τού Κατσώνη, Διοικητού τού Στολίσκου, να πολεμήσει με μεγαλύτερης ισχύος πυρών εχθρική δύναμη. Ταυτοχρόνως δίδονται δείγματα τής εξαιρετικής τακτικής και πολεμικής ναυτικής τέχνης, υψηλές επαγγελματικές δεξιοτεχνίες που διέθετε.
……….Δηλαδή με κατάλληλους ελιγμούς έφερε τούς τούρκους στην δυσάρεστη θέση να πυροβολούν τα δικά τους πλοία ο ένας τον άλλον ! Στην ίδια αναφορά του ο Κατσώνης σημειώνει ότι «…Χωρίς καμμιά προκατάληψη τολμώ να αναφέρω στην Εξοχότητά σας, ότι πραγματοποιώντας την περιπολία μου με εννέα εξοπλισμένα σκάφη παρεμπόδισα ολοκληρωτικά την Πύλη να στείλει στρατιωτικές δυνάμεις από τα νησιά τού Αρχιπελάγους στην Μαύρη Θάλασσα και προκάλεσα τέτοια αναστάτωση στην Ανατολή, που η οθωμανική Πύλη αναγκάστηκε να εξοπλίσει και να στείλει από την Κωνσταντινούπολη εναντίον μου στο Αρχιπέλαγος δεκαοκτώ μεγάλα και μικρά πολεμικά σκάφη, και κατ’ αυτόν τον τρόπο ( Σημ. Π.Σ. –δηλαδή διασπώντας τις δυνάμεις τους) υπέστησαν μεγάλες ζημιές…».
……….Οι μικρές διαφορές που υπάρχουν στους αναφερόμενους αριθμούς και στις λεπτομέρειες, σε σύγκριση των ελληνικών και ρωσικών πηγών, δεν πρέπει να προκαλούν εντύπωση. Άλλωστε η καταγραφή των γεγονότων από τον βιογράφο, αλλά και από τον ίδιο τον πρωταγωνιστή, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα πιθανώς δημιουργούν αυτές τις διαφορές. Το ουσιαστικό θέμα είναι ότι στην αναφορά του, με λίγα και απλά λόγια, ο θρυλικός ναυμάχος τού Αιγαίου περιέγραψε το τακτικό και στρατηγικό αποτέλεσμα που είχε η δράση του στις τάξεις τού εχθρού.
……….Είναι προφανές, όπως και ο ίδιος το περιγράφει, αλλά και αβίαστα προκύπτει από όλα όσα εκθέσαμε πιό πάνω, ότι η ναυμαχία τής Καρπάθου αποτέλεσε ένα σημαντικό γεγονός τής πολεμικής δράσης τού Κατσώνη, όταν στο πρώτο στάδιο των πολεμικών του εμπλοκών είχε ανάγκη μόνο επιτυχημένες και αποτελεσματικές ναυτικές επιχειρήσεις.
……….Έτσι η ναυμαχία τής Καρπάθου συνετέλεσε (στην αρχή τού αγώνα του κιόλας), να γίνει ο Ταγματάρχης Λάμπρος Κατσώνης ο τρόμος των τούρκων στην ευρύτερη περιοχή τής Μεσογείου.