Δάσκαλοι και δασκάλες κάποιου σχολείου στην Μακεδονία. Ανάμεσα σ' αυτούς διακρίνεται ο επιθεωρητής εκπαίδευσης Παπαζαχαρίου.
Η εκπαιδευτική δραστηριότητα την περίοδο τού Μακεδονικού Αγώνα
……….Στὶς 21 Νοεμβρίου τοῦ 1904, στὴν Γουμένισσα, βουργαροκομιτατζῆδες ὑπὸ τὸν Ἀποστὸλ Πετκῶφ, δολοφονοῦν μὲ 20 μαχαιριὲς καὶ κατόπιν ἀπαγχονίζουν τὸν εἰκοσιδυάχρονο ἐθνομάρτυρα δάσκαλο, Πίτσουλα Ἰωάννη ἀπὸ τὴν Ναύπακτο.
Ἡ συμβολὴ στὸν Μακεδονικὸ Ἀγώνα τῶν διδασκάλων τῶν Ἐκπαιδευτηρίων, ὅπως τοῦ πρωτομάρτυρα Ἰωάννη Πίτσουλα, ἦταν μεγάλη. Οἱ κομιτατζῆδες ὁπλαρχηγοί, τὶς παραμονὲς τοῦ Ἴλιντεν, γιὰ νὰ ἐκφοβίσουν τὸν Ἑλληνικὸ πληθυσμὸ καὶ νὰ τὸν πιέσουν νὰ προσχωρήσῃ στὴν Ἐξαρχία, διέπραξαν σωρεία δολοφονιῶν Πατριαρχικῶν, ποὺ ἐφαρμόσθηκε στὰ χωριὰ τῆς Γουμένισσας, ὅπως ἀναφέρει ὁ Βρετανὸς Γενικὸς Πρόξενος Sir Alfred Biliotti. Ὁ σφαγέας Ἀποστόλ Πετκῶφ, μὲ ἐπιστολὴ του πρὸς τοὺς προκρίτους τῆς Γουμένισσας, ἀπαιτοῦσε νὰ δηλώσουν στὶς ἀρχὲς τῶν Γιαννιτσῶν πὼς εἶναι βούργαροι.
Ἡ Ἐκπαιδευτικὴ δραστηριότητα
……….Ἡ ἐκπαιδευτικὴ δραστηριότητα ἦταν δεῖγμα ὄχι μόνο τοῦ μορφωτικοῦ ἐπιπέδου τῶν κατοίκων τῆς περιοχῆς, ἀλλὰ καὶ γενικότερα τῆς πολιτιστικῆς τους κατάστασης. Ἀπὸ τὸ 1870 καὶ μετέπειτα, ἔχουμε ἔντονο ἀνταγωνισμὸ στὴν λειτουργία καὶ τὴν ὀργάνωση τῶν ἐκπαιδευτικῶν ἱδρυμάτων. Παρὰ τὰ ἰσχυρὰ ἐρείσματα ποὺ εἶχε δημιουργήσει ἡ βουλγαρικὴ Ἐξαρχία μὲ ἀποτέλεσμα πολλὲς φορὲς νὰ ὑφαρπάζῃ ναοὺς καὶ σχολεῖα ἤ νὰ κλείνῃ τὰ λειτουργοῦντα ἑλληνικά, ὅπως ἔγινε σὲ πολλὲς περιπτώσεις μεταξὺ τῶν ὁποίων στὸ Καρασούλι (Πολύκαστρο) καὶ τὸ Ποταρὸς (Δροσᾶτο), οἱ ὁμογενεῖς κοινότητες ἀντιστάθηκαν, ὅπως στὸ Κιλινδίρ (Καλίνδια), τὸ Κάτω Θεοδωράκι, τὴν Βαρδαρόφτσα (Ἀξιοχῶρι), τὸ Ἀμάτοβο (Ἄσπρο), τὸ Σαρὶ Παζάρ (Ἀνθόφυτο), τὸ Γκιαζιλὰρ (Ξυλοκερατιᾶ), τὸ Μίροβο (Ἑλληνικό). Σημαντικὴ εἶναι ἡ ἐκπαιδευτικὴ δραστηριότητα στὴν Ῥάμνα (Ἴσωμα).
……….Στὴν ἐπαρχία τῆς Γουμένισσας εἴχαμε ἰδιαίτερη ἐκπαιδευτικὴ δραστηριότητα. Ἀπὸ πολὺ νωρὶς λειτούργησαν στὴν κωμόπολη καὶ τὴν ὕπαιθρο ἑλληνικὰ ἐκπαιδευτήρια. Δόθηκε ἰδιαίτερη φροντίδα στὴν ἀνέγερση νέων ἐκπαιδευτηρίων μὲ πρωτοβουλία τῆς Μητρόπολης Βοδενῶν (Ἐδέσσης) καὶ τῆς τοπικῆς Ἑλληνικῆς Κοινότητας. Λειτουργοῦσε «Φιλεκπαιδευτικὴ Ἀδελφότητα» ἀπὸ τὸ 1874 καὶ οἱ ἑκάστοτε διευθυντὲς τῶν σχολείων ἡγοῦνταν ἐθνικῶν δράσεων στὴν εὑρύτερη περιοχή.
……….Σημαντικὰ σχολεῖα εἴχαμε στὴν Γρίβα, ὅπου καὶ Φιλεκπαιδευτικὴ Ἀδελφότητα ἀπὸ τὸ 1874, στὴν Γοργόπη, τὸ Πέτροβο (Ἅγιο Πέτρο), τὴν Μπαροβίτσα (Καστανερή), τὸ Κοσίνοβο (Πολύπετρο), τὸ Πέτγς (Πεντάλοφο), τὴν Τσερναρέκα (Κάρπη) καὶ τὸ Τοσίλοβο (Στάθης). Ἡ λειτουργία βέβαια τῶν σχολείων στὰ περισσότερα ἀπὸ τὰ χωριὰ αὐτά δὲν ἦταν εὔκολη ὑπόθεση ἰδιαίτερα κατὰ τὴν περίοδο τῆς ἔνοπλης φάσης τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα, ὅπως διαπιστώνεται καὶ ἀπὸ ἐπιστολὴ τοῦ Μητροπολίτη Βοδενῶν Στεφάνου πρὸς τὸν Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ἀλέξανδρο.
……….Σημαντικὸ ρόλο στὴν δράση καὶ τὴν ὀργάνωση τοῦ Ἀγώνα στὴν Γουμένισσα, εἶχαν οἱ Διευθυντὲς τῶν ἑλληνικῶν σχολείων τῆς πόλης Γεώργιος Ν. Λαδακᾶκος, ὁ Μ. Δημάδης καὶ ὁ Β. Νεράντζης. Γιὰ τὸν πρῶτο γράφει ὁ Λάμπρος Κορομηλᾶς πρὸς τὸ Ὑπουργεῖο τῶν Ἐξωτερικῶν: «… τὴν γενναιότητά του ἐξαίρει ἡ νεολαία τῆς Γουμέντσης…», γιὰ τὸν δεύτερο σημειώνει ὅτι: «…δείχνει ζωηρὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὰ σχολεῖα τῶν γύρω χωριῶν» καὶ γιὰ τὸν τρίτο: «…ἔχουμε τὴν πληροφορία πὼς ἦταν …κατὰ πάντα ἀξιέπαινος καὶ ἀκούραστος».
……….Ἐπίσης ὁ Λαδακᾶκος μὲ ἐπιστολή του πρὸς τὸν Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Ἀλέξανδρο στὶς 2 Ἰουνίου 1904, περιγράφει τὴν κατάσταση στὴν πόλη, τὶς ἀπειλὲς τῶν Βουλγάρων, τὴν ἐπικείμενη φορολογία ποὺ θὰ εἰσπραχθῇ ἀπὸ τὸν κομιτατζῆ Ἀποστόλ τὴν περίοδο τῶν κουκουλιῶν, τὴν ἐκπαιδευτικὴ κατάσταση, τὶς ἐπικείμενες σχολικὲς ἐξετάσεις στὶς ὁποῖες τὸν προσκαλεῖ νὰ παραβρεθῇ, τὸ αἴτημα τῶν κατοίκων γιὰ τὴν ἐνίσχυσή τους μὲ ὅπλα.
……….Βέβαια οἱ ἐκπαιδευτικοὶ ποὺ ἐργάστηκαν καὶ προσέφεραν τὶς ὑπηρεσίες τους στὴν ἐθνικὴ ὑπόθεση ἦταν πάρα πολλοὶ μεταξὺ τῶν ὁποίων κάποιοι βρῆκαν μαρτυρικὸ θάνατο, ὅπως ὁ Ἰωάννης Πίτσουλας, θῦμα τῆς συμμορίας τοῦ Ἀποστόλ. Ὁ ἐθνομάρτυρας ἀπήχθη καὶ ἀφοῦ τὸν μαχαίρωσαν πάνω ἀπὸ 20 φορές, τὸν κρέμασαν.
ΚΕΝΤΡΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ, ΔΡΑΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΟΝ Ν. ΚΙΛΚΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ
Χρήστος Π. Ίντος
Γενικά στοιχεία γιά την περιοχή και προϋπάρχουσα κατάσταση.
……….Ο Νομός Κιλκίς με την σημερινή του γεωγραφική έκταση και τα διοικητικά του κέντρα είναι δημιούργημα των πρώτων είκοσι χρόνων μετά την απελευθέρωση τού 1912. Κατά την μακραίωνη περίοδο τής τουρκοκρατίας και ιδιαίτερα κατά τα τελευταία πενήντα χρόνια τής περιόδου εκείνης, οι περιοχές που συγκροτούν τον σημερινό Νομό Κιλκίς ανήκαν διοικητικά κατά κύριο λόγο στις επαρχίες (καζάδες) Αβρέτ Χισάρ (Γυναικοκάστρου) με πρωτεύουσα το Κιλκίς και Γιαννιτσών με πρωτεύουσα την ομώνυμη πόλη.
……….Στην πρώτη περίπτωση, τού καζά τού Αβρέτ Χισάρ, ανήκε το μεγαλύτερο τμήμα τής σημερινής επαρχίας Κιλκίς και στην δεύτερη, εκείνης των Γιαννιτσών, εκτός τής ομώνυμης επαρχίας ανήκε και η σημερινή επαρχία Παιονίας με πρωτεύουσα την Γουμένισσα. Τμήματα τού σημερινού Νομού Κιλκίς ανήκαν στους καζάδες Δοϊράνης, Γευγελής, Σερρών, Λαγκαδά και Θεσσαλονίκης. Την ίδια χρονική περίοδο η περιοχή τού Κιλκίς εκκλησιαστικά ανήκε στην Επισκοπή Δοϊράνης και η περιοχή τής Γουμένισσας στην Μητρόπολη Βοδενών (Εδέσσης). Η υπενθύμιση αυτή θεωρείται αναγκαία, διότι γνωρίζουμε όλοι τον ρόλο που διαδραμάτιζαν οι τουρκικές αρχές στις μεταξύ των Ελλήνων και αλλοφύλων διενέξεις, την δυναμική και την σημασία των διοικητικών κέντρων στην ίδια υπόθεση. Η υπενθύμιση τής εκκλησιαστικής υπαγωγής έχει σχέση με τον ρόλο τής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην στήριξη τού ελληνισμού των αλυτρώτων περιοχών καθ’ όλη την περίοδο τής σκλαβιάς αλλά και κατά την περίοδο τού Μακεδονικού Αγώνα.
……….Όσον αφορά στην πληθυσμιακή σύνθεση των περιοχών πρέπει να επισημάνουμε πως στις επαρχίες τού Κιλκίς και των Γιαννιτσών, στην ύπαιθρο και τις πόλεις, είχαμε εκτός από χριστιανούς και πολλούς Τούρκους. Στην επαρχία τής Γουμένισσας διέμειναν σε τσιφλίκια και αγροτικούς οικισμούς. Η Γουμένισσα και οι οικισμοί τού όρους Πάικο από το 1696 απολάμβαναν φορολογικών απαλλαγών και ήταν δεσμευμένοι να προσφέρουν υπηρεσίες στην Υψηλή Πύλη επεξεργαζόμενοι μάλλινα υφάσματα από τα οποία κατασκευάζονταν οι στολές τού τουρκικού στρατού τού σώματος Θεσσαλονίκης.
……….Στην επαρχία τού Κιλκίς πολύ πριν ξεσπάσει η διένεξη μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων, είχαμε έντονη δράση καθολικών, ουνιτών και προτεσταντών. Με ποικίλους τρόπους προσπάθησαν να προσηλυτίσουν τους κατοίκους τής περιοχής στα δικά τους δόγματα. Κάτω από τον θρησκευτικό ζήτημα υπέβοσκαν πλήθος διπλωματικών δραστηριοτήτων που ήταν αποτέλεσμα των βλέψεων των Ξένων Δυνάμεων στην περιοχή. Η δραστηριότητα αυτή και ιδιαίτερα εκείνη τής Ουνίας, προετοίμασε το έδαφος γιά την έντονη δράση αργότερα στην ίδια περιοχή τής βουλγαρικής προπαγάνδας.
……….Η δεινή κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει η Ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα τού Κιλκίς, διαφαίνεται από πολλές εκθέσεις τής περιόδου εκείνης. Χαρακτηριστική είναι η έκθεση τού Αρχιμανδρίτη Θ. Μαντζουρανή με ημερομηνία 30 Ιουλίου 1901 όπου όχι μόνο διεκτραγωδεί την όλη κατάσταση, αλλά και προτείνει μέτρα γιά την αναδιοργάνωση. Αναφέρεται στον ρόλο θρησκευτικών, πολιτικών και ξένων διπλωματών, στο μέγεθος τής δράσης Ουνιτών και εξαρχικών, στον αγώνα που έπρεπε να αναληφθεί γιά να ανακτήσει η τοπική κοινότητα τα παλαιά προνόμιά της, να επαναλειτουργήσει σχολείο και ορθόδοξη εκκλησία.
……….Παρόμοια με την επαρχία τού Κιλκίς, δραστηριότητα ξένων δογμάτων είχαμε στην πόλη και στην επαρχία των Γιαννιτσών· το φαινόμενο όμως ήταν περιορισμένο και δεν είχε κανένα αποτέλεσμα στην επαρχία τής Γουμένισσας, παρά τις έντονες κατά καιρούς πιέσεις και παρεμβάσεις. Τον περιορισμό τής δράσης αυτής στην Γουμένισσα, τον αποδίδουμε στην ύπαρξη εκεί δύο μοναστηριακών μετοχίων, τής Μονής των Ιβήρων και τής Μονής Ζωγράφου τού Αγίου Όρους. Ήταν οι κύριοι πόλοι γύρω από τους οποίους συσπειρώθηκαν κάτοικοι τής πόλης και τής περιοχής, όσο δυνάμωνε ο ανταγωνισμός Ελλήνων και Βουλγάρων.
……….Ένα τρίτο μετόχι, εκείνο τού Παναγίου Τάφου, ήταν δημιούργημα τού Αγιοταφίτη Αρχιμανδρίτη Χατζηπαύλου, ο οποίος θα προσπαθήσει να υπηρετήσει τα συμφέροντα τής βουλγαρικής προπαγάνδας, αλλά έχοντας έντονα τα στοιχεία τού προσωπικού συμφέροντος θα αποτύχει, όπως βέβαια απέτυχε εν πολλοίς και η ανάλογη δράση τού μετοχίου τής Μονής Ζωγράφου.
……….Εκτός από την βουλγαρική πίεση και εκτός από το πλήθος των προπαγανδών που ασκήθηκαν στην περιοχή τού Κιλκίς (Μητροπολιτική περιφέρεια Πολυανής–Καζάς Αβρέτ Χισάρ), στην επαρχία τής Γουμένισσας (Καζάς Γιαννιτσών) είχαμε και την ρουμανική προπαγάνδα στα ορεινά βλαχόφωνα χωριά τού Πάϊκου, όπως στα Λιβάδια, την Κάρπη, το Σκρα, την Κούπα και άλλα των όμορων επαρχιών. Ακόμη έγιναν προσπάθειες ίδρυσης και λειτουργίας ρουμανικών σχολείων και τοποθέτησης ρουμανιζόντων ιερέων.
……….Οι προσπάθειες και η δράση της Σερβικής προπαγάνδας στην ευρύτερη περιοχή στην οποία αναφερόμαστε ήταν μηδαμινές ως και ανύπαρκτες. Αναφέρεται αριθμός είκοσι οικογενειών του Κιλκίς, οι οποίες είχαν αποδεχθεί τις σερβικές προτάσεις.[…]
Οι λίμνες Αρτζάν και Αματόβου.
……….Ο Νομός Κιλκίς βρισκόμενος μεταξύ των ορεινών όγκων των Κρουσίων, τής Κερκίνης (Μπέλες) και τού Πάϊκου, έχοντας τον ποταμό Αξιό και μεγάλο τμήμα τής κοιλάδας αυτού, τις λίμνες Αρτζάν και Αματόβου και πολύ κοντά τις λίμνες Γιαννιτσών και Δοϊράνης, αποτέλεσε σταυροδρόμι δράσης και διέλευσης ανταρτικών ομάδων καθ’ όλη την διάρκεια τού Μακεδονικού Αγώνα κυρίως δε κατά την περίοδο τής ένοπλης φάσης του. Πρέπει να σημειωθεί πως οι λίμνες Αρτζάν–Αματόβου βρισκόμενες κοντά στην ανατολική όχθη τού Αξιού και μεταξύ τού Κιλκίς και τής Γουμένισσας, ενοικιάζονταν από τους Βουλγάρους από το 1898 και εντεύθεν και είχαν καταστεί απόρθητο κρησφύγετο, βάση και κέντρο των ενεργειών τους και ορμητήριο για ολόκληρο το σαντζάκι τής Θεσσαλονίκης. Στις λίμνες αυτές οργανώνονταν τα σώματα των κομιτατζήδων που απαρτίζονταν από 60–80 άνδρες και πέτυχαν σταδιακά τον πλήρη έλεγχο τής επαρχίας τού Αβρέτ-Χισάρ (Γυναικοκάστρου). Τα σώματα αυτά από εκεί προωθούνταν στην επαρχία τής Δοϊράνης και έφθαναν ως τους Ευζώνους και την Γευγελή.
Τα γεγονότα του Ίλιντεν και η περιοχή.
……….Η κινητικότητα των κομιτατζήδων οπλαρχηγών τις παραμονές τού Ίλιντεν, τής εξέγεσης που προετοίμαζαν γιά την ημέρα τού Προφήτη Ηλία, 20 Ιουλίου 1903 και που συνίστατο στην δολοφονία Πατριαρχικών προς εκφοβισμό και στην πίεση προσήλυτων να προσχωρήσουν στην Εξαρχία, εφαρμόσθηκε στα χωριά τής Γουμένισσας αρχής γενομένης από εκείνα του όρους Πάϊκου, Όσιν (Αρχάγγελος), Κούπα και Λιούμνιτσα (Σκρα), όπως αναφέρει ο Βρετανός γενικός πρόξενος Sir Alfred Biliotti προς τον Βρετανό επιτετραμμένο J. B. Whitehead από την Θεσσαλονίκη στις 26 Ιανουαρίου 1903.
……….Δολοφονία εξέχοντα Πατριαρχικού είχαμε στο χωριό Γερακάρτσι (Γερακώνα) καθώς και απειλές κατά τού ιερέα των Λιβαδίων παπα-Νικόλα. …Τα χωριά στην νοτιοδυτική περιοχή τής Γευγελής, Γοργόπ, Μποιέμιτσα, Μπογδάντσα, Μπόρες (ή Μπόγρος), Στογιάκοβο, Ματσούκοβο κ.λπ., (κάποια από αυτά ανήκαν και ανήκουν και σήμερα στην επαρχία τής Γουμένισσας), είναι μόνο εν μέρει Εξαρχικά, αλλά τα χωριά τού Γιανιτσέ Bαρδάρ, Kρίβα (Γρίβα), Μπαρόβιτσα (Καστανερή), Τσερναρέκα (Κάρπη), Πέτγες (Πεντάλοφο), Ράμνα (Ομαλό), Πέτροβο (Άγιος Πέτρος) (όλα τής επαρχίας Γουμένισσας), μαζί με τα Κοφάλια (ή Κορφάλια) στην Θεσσαλονίκη είναι εξ ολοκλήρου Ορθόδοξα. Κανένα από αυτά ωστόσο δεν δέχεται αυτή την στιγμή πιέσεις από τις συμμορίες γιά να προσχωρήσει στην Εξαρχία ή να αποπέμψει τους Έλληνες δασκάλους του, αλλά έχουν δεχθεί την προειδοποίηση να βρίσκονται σε ετοιμότητα, ώστε να πάρουν όπλα, όταν τους δοθεί η ανάλογη εντολή σε λίγους μήνες. Στο μεταξύ απειλούνται με θάνατο αν τυχόν καταδώσουν τις συμμορίες, γιά την υποδοχή των οποίων έχουν διαταγή να διατηρούν ένα σπίτι και προμήθειες σε διαρκή ετοιμότητα…, σημειώνει στην επιστολή του ο Biliotti.
……….Ένας άλλος διπλωμάτης, ο Αυστριακός γενικός Πρόξενος Richard Hickel στις 21 Φεβρουαρίου 1903 από την Θεσσαλονίκη γράφει προς τον A. Goluchowki: «…Αφού προετοιμασθεί αρκετά το φρόνημα (των χωρικών) –ως επί το πλείστον, όμως, με φοβερές απειλές (δολοφονίες πυρπολήσεις) – γιά το πολιτικό ιδανικό τής απελευθέρωσης τής Μακεδονίας, τότε προτρέπουν τους χωρικούς να βάλουν το χέρι τους με τρόπο εντελώς θεατρικό σ’ ένα μαύρο σταυρό και σ’ ένα περίστροφο και να ορκισθούν ότι θα λάβουν μέρος στην επόμενη εξέγερση. Πότε-πότε τους λένε ότι είναι αδιάφορο γιά το κομιτάτο, αν αυτοί παραμένουν πατριαρχικοί ή όχι, όμως πολύ συχνότερα, παράλληλα με την μύηση, συμβαδίζει και ο αναγκαστικός προσηλυτισμός (τους) στην Εξαρχία…»
……….Η προπαγάνδα αυτή είχε προχωρήσει πολύ σε αρκετές περιοχές τής Μακεδονίας, μεταξύ των οποίων και στην περιοχή Γουμένισσας. Φοβισμένοι οι κάτοικοι δεν δίνουν σωστές πληροφορίες, όπως σημειώνει ο Αυστριακός διπλωμάτης. Η προσπάθεια παρακίνησης των κατοίκων σε εξέγερση με τις συνθήκες που προαναφέραμε δεν ήταν οι καλύτερες και στην περιοχή τού Κιλκίς, όπως διαπιστώνεται από επιστολή επίσης τού Biliotti, στον οποίο αναφερθήκαμε. Η επιστολή συντάχθηκε στην Θεσσαλονίκη στις 25 Φεβρουαρίου 1903 και στάλθηκε στον J. Whitehead. Ο εξαναγκασμός δεν μπορούσε να προετοιμάσει τους κατοίκους σε εξέγερση. Πέρα των άλλων είχαν τον φόβο των αντιποίνων από μέρους τού τουρκικού στρατού. Δεν πρέπει να λησμονούμε πως στην ίδια περιοχή, όπως και στις άλλες όμορες των Γιαννιτσών, τής Γευγελής και τού Κιλκίς, δρούσαν οι βοεβόδες Αργύρης, Αποστόλης και Γιοβάνης. Προερχόμενοι από την ευρύτερη περιοχή, ήταν απηνείς διώκτες των Ελλήνων όχι μόνο εκφοβίζοντας αλλά σκορπώντας την καταστροφή και τον θάνατο από όπου διέρχονταν.
……….Την άνοιξη τού 1903 στην Θεσσαλονίκη, είχαμε έντονη δραστηριοποίηση τού βουλγαρικού κομιτάτου. Από τον Απρίλιο τού ίδιου έτους είχαν αρχίσει δολιοφθορές και βομβιστικές ενέργειες, οι οποίες είχαν αναστατώσει την πόλη και προκάλεσαν την επιβολή στρατιωτικού νόμου. Από τις βομβιστικές επιθέσεις και τις ενέργειες τού τουρκικού στρατού υπήρξαν πολλά θύματα μεταξύ των οποίων και Έλληνες. Παρά την εντυπωσιακή δράση στην Θεσσαλονίκη, μία γενική εξέγερση φαίνονταν δύσκολο εγχείρημα, γι’ αυτό και πολλές ομάδες κομιτατζήδων έμειναν αδρανείς και περιπλανώμενες. Στην περιοχή τού Κιλκίς όπου είχαν προωθηθεί τα σώματα των Τσερνοπέεφ, Ντέλτσεφ και Τσόπκο με 180 άνδρες, περιπλανήθηκαν στους βάλτους τής λίμνης Αματόβου (Άσπρου Ν. Κιλκίς) γιά αρκετό καιρό, περιμένοντας την εξέγερση. Αποτέλεσμα τής αναβλητικότητας ήταν η καταστροφή τής ομάδας τού Τσόπκο στο Γραντομπόρ, στον σημερινό Πεντάλοφο Θεσσαλονίκης.
……….Μετά το Ίλιντεν, 20 Ιουλίου / 2 Αυγούστου με το νέο ημερολόγιο, ημέρα τού Προφήτη Ηλία και τα γνωστά γεγονότα στο Κρούσοβο, οι Τούρκοι εξαπέλυσαν διωγμό εναντίον των ομάδων των κομιτατζήδων που προκάλεσαν τα γεγονότα στην Δυτική Μακεδονία, μεγάλο αριθμό θυμάτων, κυρίως Πατριαρχικών, καταστροφές χωριών, εισοδημάτων, περιουσιών. Όπως στην υπόλοιπη Μακεδονία, έτσι και στην Κεντρική, οι Τούρκοι είχαν υπό επιτήρηση και παρακολούθηση τις ομάδες αυτές, πολλές από τις οποίες υπέστησαν ζημιές, όπως τού Γιοβάν (Καρασούλη) στην λίμνη τού Αματόβου (Άσπρου–Κιλκίς).
……….Στο τέλος τής ίδιας χρονιάς, στις 27 Δεκεμβρίου 1903, ο Γενικός Πρόξενος τής Ελλάδος στην Θεσσαλονίκη Ευγένιος Ευγενιάδης, έγραφε μεταξύ άλλων προς τον Έλληνα Υπουργό των Εξωτερικών Α. Ρωμάνο: «…Ἀναγκαία κυρίως συγκρότησις συμμορίας ἐν τοῖς περιχώροις Γουμένιτζης, ὅπως δυνηθῶμεν νὰ συγκρατήσωμεν τὰ ὀρθόδοξα χωρία, ἀπειλήσωμεν τὰ σχισματικὰ καὶ ἐπιτύχωμεν τὴν ἐξόντωσιν ἔστω καὶ μίας μόνο τῶν τριῶν ἐπικινδύνων συμμοριῶν….» Ήδη αναφέρθηκαν οι συμμορίες των Αργύρη, Αποστόλη και Γιοβάν.
Το Κιλιντίρ (Καλίνδια Κιλκίς) και το κτήμα Χαρίση.
……….Σημαντικό κέντρο αντίστασης των Ελλήνων αποτέλεσε ο οικισμός τού Κιλιντίρ, τής Καλίνδιας τού Κιλκίς. Ήταν μικρός οικισμός που οφείλει το όνομά του στην ομώνυμη αρχαία πόλη. Στα αρχειακά έγγραφα τής εποχής στην οποία αναφερόμαστε, απαντάται με τα ονόματα Κιλινδίρ, Καλίνδριον και Καλίνδρια. Σήμερα ανήκει στον Δήμο Χέρσου. Αναφέρεται ως ένα από τα κέντρα τού Μακεδονικού Αγώνα και μάλιστα τής περιόδου τής ένοπλης φάσης αυτού. Σε αυτή την εξέλιξη και δράση των κατοίκων του, συνετέλεσε η επίκαιρη γεωγραφική θέση που κατέχει ο οικισμός. Από αυτόν διέρχεται η σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης–Κωνσταντινουπόλεως και κατέληγε η ενωτική τής προηγούμενης γραμμής με εκείνη τής Θεσσαλονίκης–Σκοπίων. Συμβολή στον αγώνα είχε το παρακείμενο κτήμα της οικογένειας Χαρίση.
……….Το ελληνικό φρόνημα των κατοίκων την περίοδο 1903-1904 φάνηκε να κάμφθηκε από την έντονη πίεση τού βουλγαρικού κομιτάτου. Με την αποστολή και δράση εκεί ελληνικών ενόπλων τμημάτων, στα οποία ηγούνταν αξιωματικοί και υπαξιωματικοί τού ελληνικού στρατού, επανέκαμψε. Ο Brancoff χαρακτηρίζει τους κατοίκους τού οικισμού ελληνίζοντες Πατριαρχικούς και ο Χαλκιόπουλος Ορθοδόξους Έλληνες. Στην περιοχή έδρασαν ανταρτικά σώματα Ελλήνων αξιωματικών. Το 1904 έδρασε το σώμα τού καπετάν-Ζήρια, τού ταγματάρχη Ιωάννη Σακελλαρόπουλου. Τον Αύγουστο τού 1905 συγκροτήθηκε σώμα πενήντα ανδρών με επικεφαλής τον μέχρι τότε υπηρετούντα στο Προξενείο Θεσσαλονίκης υπολοχαγό τού πυροβολικού Ιωάννη Αμβράσογλου, με σκοπό να δράσει στην περιοχή τού Κιλκίς. Είχε την ατυχία να καταδοθεί στις τουρκικές αρχές και μετά από περικύκλωση κοντά στο χωριό Σαρί–Κιοϊ (Ποταμιά) παραδόθηκε. Ο Αμβράσογλου φυλακίσθηκε στη Θεσσαλονίκη απ’ όπου δραπέτευσε το επόμενο έτος. Το 1908 έδρασε το σώμα του Αλέξανδρου Ευστρατιάδη (Νικόλαου Ευρυπιώτη). Από την καλά εδραιωμένη θέση τής ελληνικής υπόθεσης στην Καλίνδια παρακολουθούνταν η κίνηση στο Κιλκίς, όπου η ελληνική κοινότητα δεινοπαθούσε. Η τελευταία είχε καταστήσει την πόλη κέντρο τής προπαγάνδας της. Επίσης παρακολουθούνταν η κίνηση στις λίμνες Ατζάν–Αματόβου. Οι μετακινήσεις με τα διερχόμενα τρένα ήταν ο καλύτερος τρόπος προώθησης στην περιοχή ιδιωτών και αποστολών, των οποίων σκοπός ήταν η βοήθεια τής ελληνικής υπόθεσης.
……….Επίκεντρο όλης αυτής τής δράσης είχε γίνει το κτήμα Χαρίση, γνωστής οικογένειας τής Θεσσαλονίκης, καταγόμενης από την Δυτική Μακεδονία και τής οποίας πολλά μέλη, ομογενείς κυρίως στις παραδουνάβιες χώρες, έγιναν με τις χορηγίες και τις δωρεές τους ευεργέτες τής πόλης τής Θεσσαλονίκης και τού τόπου καταγωγής τους. Κτήματα τιμαριούχων που βοήθησαν τον αγώνα των Ελλήνων συναντάμε σε πολλά μέρη τής Μακεδονίας, όπως τής οικογένειας Ζάννα στην Παλάτιτσα και τού Ραχμάν Μπέη στα Γιαννιτσά. Το κτήμα τής Καλίνδιας την περίοδο στην οποία αναφερόμαστε, ανήκε στον γόνο τής οικογένειας Χαρίση, τον Γεώργιο. Αυτός στο οίκημα τού κτήματος, γνωστή έπαυλη, διευκόλυνε την παραμονή Ελλήνων, ατόμων και ομάδων, τον εφοδιασμό τους με αναγκαία, την προώθησή τους στους παρακείμενους ορεινούς όγκους και τις όμορες περιοχές.
Το Γιάννες (Μεταλλικό Κιλκίς) και το κτήμα Χατζηλαζάρου.
……….Κτήμα πλησιέστερο προς το Κιλκίς ήταν εκείνο των αδελφών Χατζηλαζάρου. Βρίσκονταν στο Γιάννες, σημερινό Μεταλλικό, από το οποίο επίσης διέρχονταν και διέρχεται η σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης–Κωνσταντινουπόλεως. Σε αυτό δεν έχουμε δράση και πρωτοβουλίες, όπως στο κτήμα Χαρίση στο Κιλινδίρ. Λόγω τής θέσης και τής εγγύτητάς του με το Κιλκίς, απ’ όπου πολλά δεινά προέρχονταν γιά του Έλληνες και τους Ορθοδόξους τής ευρύτερης περιοχής, θα μπορούσε να αξιοποιηθεί από την ελληνική πλευρά. Την κατάσταση που επικρατούσε στην περιοχή το 1892 την είχε γνωστοποιήσει ο ιδιοκτήτης τού κτήματος, Κωνσταντίνος Χατζηλαζάρου στον Υπουργό των Εξωτερικών τής Ελλάδος Στέφανο Δραγούμη. Είναι χαρακτηριστικά τα όσα αναφέρει ο Δ. Σάρρος, «Γενικὸς Ἐπιθεωρητὴς τῶν ἐν Μακεδονίᾳ Ἑλληνικῶν Σχολείων», σε έκθεσή του με ημερομηνία 28 Ιουλίου 1906. Αφού περιγράφει την κακή κατάσταση των ελληνικών πραγμάτων στο Κιλκίς και την απραξία, κατά την άποψή του, τού εκεί αρχιερατικού Επιτρόπου Αρχιμανδρίτη Ευγενίου Δόμβρου και τού Έλληνα πράκτορα στην ίδια πόλη ιατρού Τσαγρή, προτείνει την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρει το κτήμα Χατζηλαζάρου.
……….Το κτήμα συνορεύει με το Κιλκίς, απαρτίζεται από 37.000 στρέμματα, ενοικιάζεται αντί 500 λιρών τον χρόνο και το καλλιεργούν πολλοί Κιλκισιώτες, όπου βόσκουν και τα ζώα τους. Αν το αξιοποιήσουμε, σημειώνει ο Σάρρος, τότε θα εργάζονται εκεί περισσότερες από 150-200 οικογένειες. Θα αποτελέσουν τον πυρήνα μιάς νέας και δυναμικής παρουσίας στην περιοχή… «… Ἂν ὑπάρξει ἐπίμονος καὶ συστηματικὴ ἐργασία διὰ καταλλήλων προσώπων διεξαγομένη ἴσως δυνηθῶμεν νὰ συμπήξωμεν καὶ ἡμεῖς ἔστω καὶ μικρὰν κατ’ ἀρχὰς κοινότητα…» σημειώνει. Από την όλη εξέλιξη των πραγμάτων φαίνεται πως στο Γιάννες (Μεταλλικό) δεν στάθηκε δυνατό να δημιουργηθεί η κοινότητα που θα αποτελούσε τον αντίποδα στην εξαρχική προπαγάνδα που ασκούνταν με κέντρο το Κιλκίς. Προσωπική επιστολή προς τον πρόξενο Ευγενιάδη γιά τον σκοπό αυτό είχε στείλει και ο ίδιος ο Χρήστος Χατζηλαζάρου.
Το κτήμα Ραχμάν-Μπέη στη λίμνη Γιαννιτσών.
……….Αντίκτυπο στην περιοχή τής Γουμένισσας, είχε το κτήμα τού Ραχμάν Μπέη που βρίσκονταν κοντά στην λίμνη των Γιαννιτσών. Ο Τούρκος ιδιοκτήτης, άρχοντας από σημαίνουσα οικογένεια, συνδέονταν φιλικά με Έλληνες και βοηθούσε τον αγώνα τους. Τον είχε προσεταιρισθεί ο υπολοχαγός Κ. Μαζαράκης με την βοήθεια τού δικηγόρου τής Θεσσαλονίκης Μάρκου Θεοδωρίδη. Στο αγρόκτημα αυτό δίδονταν άσυλο στα ελληνικά σώματα και τους Έλληνες πράκτορες. Εκεί με την βοήθεια τού Μαζαράκη, συγκροτήθηκε το σώμα του Καπετάν-Γιωργάκη, Γεωργίου Πέτρου, το οποίο προορίζονταν να δράσει στην περιοχή τής Καρατζόβας. Στην αρχή είχε επιτυχίες, αλλά λόγω τής βαρυχειμωνιάς ήρθε στα πεδινά τής Γουμένισσας, όπου στις 26 Δεκεμβρίου 1904 κοντά στο χωριό Πέτροβο (Άγιος Πέτρος) Παιονίας, επιτέθηκε στην συμμορία τού Αποστόλ Πετκώφ αιχμαλωτίζοντας δώδεκα κομιτατζήδες. Την επόμενη ημέρα [27/12/1904], μέσα στο ίδιο χωριό κυκλώθηκε από τον τουρκικό στρατό και μετά από μάχη παραδόθηκε λόγω κακής εκτίμησης τού αρχηγού του. Η οργάνωση τού σώματος έγινε στα πλαίσια τής απόφασης των Ελλήνων να συγκροτηθούν ανταρτικά σώματα από ντόπιους άνδρες γιά να κρατήσουν και να συνεχίσουν τον αγώνα.
Το κέντρο τής Γουμένισσας.
……….Σε ένα άλλο κέντρο τού Αγώνα, στην Γουμένισσα, από πολύ νωρίς, το 1891, την οργάνωση την είχε αναλάβει μετά από προτροπή τού Στέφανου Δραγούμη ο γιατρός Άγγελος Σακελλαρίου. Κατάγονταν από τα Βίλλια τής Αττικής από πολιτευόμενη οικογένεια και είχε προσωπικούς δεσμούς με την οικογένεια τού Δραγούμη και τον Παύλο Μελά. Το 1897 ο Σακελλαρίου απελάθηκε από τις τουρκικές αρχές και πήρε μέρος στον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Το επόμενο έτος επέστρεψε στην Γουμένισσα οργανώνοντας τον Αγώνα στην περιφέρειά της. Τραυματίστηκε από τους εξαρχικούς και αργότερα το 1910 υπέκυψε. Ο Σακελλαρίου με τις δράσεις και τις πρωτοβουλίες του είχε βρεθεί στο στόχαστρο του Αποστόλ Πετκώφ. Ο γνωστός βοεβόδας με επιστολή του προς τους προκρίτους τής Γουμένισσας, δεν απαιτούσε μόνο να δηλώσουν στις αρχές των Γιαννιτσών πως είναι Βούλγαροι, πράγμα που αν δεν το κάνουν θα τους σκοτώσει, απαιτούσε επιπλέον να διώξουν από την πόλη τους τον γιατρό Αγγελάκη [Σακελλαρίου] και κατέληγε: «…ελπίζω να μην με αναγκάσετε να εκτελέσω τις αποφάσεις μου….». Ο Σακελλαρίου, όπως και άλλοι τοπικοί παράγοντες, εργάστηκε δραστήρια και κατά την ένοπλη φάση τού αγώνα στη Γουμένισσα. Αυτό επιτεύχθηκε με την δημιουργία και την δραστηριοποίηση τού «Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου» τής πόλης, στον οποίο σημαντικές υπηρεσίες προσέφεραν και οι εκπαιδευτικοί Ιωάννης Άλλιος, Γ. Κρετσόβαλης και Βασίλειος Νεράντζης. Γνωστές είναι οι επιστολές τού Σακελλαρίου προς την Μελπομένη Αυγερινού και τα όσα αυτή αναφέρει στο έργο της, «Μακεδονικά απομνημονεύματα», τόσο γιά τον γιατρό, όσο και γιά την δράση του στην Γουμένισσα και την αλληλογραφία του με εφημερίδες τής Αθήνας και τού εξωτερικού. Χάρη σε αυτόν ο Ίων Δραγούμης επισκέφθηκε την κωμόπολη και εμψύχωσε τον εκεί ελληνισμό, συμμετέχοντας σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στις 30 Ιανουαρίου 1906 προς τιμή των ελληνικών γραμμάτων.
Γεγονότα στην Γουμένισσα - Η πυρκαγιά τού 1904.
……….Οι ληστρικές επιδρομές των κομιτατζήδων προς την Γουμένισσα και τα χωριά της ήταν συχνές από την πρώιμη περίοδο τού Αγώνα, με σκοπό πάντα τον εκφοβισμό των κατοίκων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η δολοφονία μιάς γυναίκας και τού παιδιού της από την συμμορία των Αθανασίου και Βακάλωφ, διότι οι χωρικοί δεν τους δέχθηκαν όπως έπρεπε. Στις 19 Ιουνίου του 1904 η Γουμένισσα απειλήθηκε από μεγάλη πυρκαγιά μετά από συμπλοκή μελών τής ομάδας τού Αποστόλ με ομάδα τούρκων οπλιτών. Οι κομιτατζήδες είχαν εισέλθει σε κατοικία βρισκόμενη στο δυτικό άκρο τής κωμόπολης. Μόλις έγιναν αντιληπτοί ειδοποιήθηκε ο στρατός και άρχισε μεγάλη συμπλοκή, αποτέλεσμα τής οποίας ήταν η μετάδοση πυρκαγιάς σε ένα από τα πλέον πυκνοδομημένα τμήματα τής κωμόπολης. Περισσότερα από τριάντα σπίτια κάηκαν, οι ζημιές ξεπέρασαν τις 15.000 τουρκικές λίρες. Πολλοί κάτοικοι έμειναν γυμνοί και ανυπόδητοι, περισσότερο όμως πλήγηκε η κατοικία τής οικογένειας Παζαρέντσου, η οποία ήταν εντυπωσιακή γιά το μέγεθος και τις εγκαταστάσεις της. Οι πρόκριτοι τής Γουμένισσας με επιστολή τους προς το Ελληνικό Προξενείο Θεσσαλονίκης, ζητούσαν την ηθική στήριξη και την υλική βοήθεια τού Εθνικού Κέντρου, η οποία οφείλουμε να σημειώσουμε πως ήρθε σε μικρό χρονικό διάστημα. Υπάρχει αξιόλογο αρχειακό υλικό γιά το θέμα αυτό, το οποίο θα αναλυθεί και σχολιασθεί σε άλλη σχετική εργασία μας. Η κατάσταση που επικράτησε στην Γουμένισσα και στην περιοχή της το καλοκαίρι τού 1904, περιγράφεται με κάθε λεπτομέρεια πρωτοσέλιδα στο 36ο φύλλο τής 25ης Σεπτεμβρίουτου ιδίου έτους τής εφημερίδας τού Οικουμενικού Πατριαρχείου Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια. Εμπρησμοί, δολοφονίες, καταστροφές, απειλές ήταν συνήθη φαινόμενα. Ο ανταποκριτής θέλοντας να υπογραμμίσει το μέγεθος των καταστροφών και των όσων υπέφεραν οι κάτοικοι σημειώνει: «…ἄλλο τὶ δὲν πρέπει πράξωμεν ἀλλ’ ἡ ὑπομονὴ ἡμῶν κατήντησε παροιμιώδης. Ἄλλοτε ἔλεγον ἰώβειος τώρα θὰ εἴπωμεν καὶ θὰ λέγωμεν μακεδονική… ».
Δράση Ελληνικών ανταρτικών σωμάτων.
……….Ο Έλληνας Πρόξενος στην Θεσσαλονίκη, σε επιστολή του προς το Υπουργείο των Εξωτερικών και ημερομηνία 15 Ιανουαρίου 1905, αναφέρεται σε έναν γενικότερο σχεδιασμό διοργάνωσης και δράσης ελληνικών σωμάτων στην Μακεδονία. Μεταξύ των άλλων γιά την περιοχή τού Ν. Κιλκίς γράφει πως ελπίζει στην σύσταση σώματος που θα δράσει στην περιοχή τής Αριδαίας μέχρι και των Λιβαδίων τού Πάϊκου και τής Γουμένισσας και στην ανασύσταση τού σώματος Βογδάντσας που θα δράσει στην περιοχή τού Κιλινδίρ καλύπτοντας το μεγαλύτερο μέρος τής επαρχίας Πολυανής, από το Βλάδοβο προς βορρά μέχρι το Αμάτοβο (Άσπρο) νότια. Καταρτίζει σώμα, με επίκεντρο πάλι το Κιλιντίρ και πεδίο δράσης την περιοχή Κερκίνης, Πορροΐων και ενδεχομένως την κοιλάδα τής Στρώμνιτσας, προβαίνει σε ενέργειες που απαιτούν αρκετά χρήματα, όπως είναι η ενοικίαση λιμνών και βοσκών μεταξύ των οποίων και η λίμνη Αματόβου. Ένα από τα σώματα που συγκροτήθηκαν, ήταν τού λοχαγού Μιχάλη Μωραΐτη (Καπετάν-Κόδρου), με υπαρχηγό τον υπολοχαγό Σπυρίδωνα Φραγκόπουλο (Καπετάν-Ζόγρα). Το σώμα αυτό προσπάθησε να προωθηθεί στην περιοχή Καρατζόβας και να δράσει και σε εκείνη τής Γουμένισσας και γι’ αυτό συγκρούσθηκε με την ομάδα τού κομιτατζή Αντών. Αποτέλεσμα αυτής τής δράσης ήταν η καταστροφή τού σώματος Μωραΐτη στο Πάϊκο το 1905 από τον τουρκικό στρατό. Το ίδιο έτος [1905], στην περιοχή πέρασε το σώμα τού Γεωργίου Κακουλίδη (Καπετάν-Δράγου), το οποίο συγκρούσθηκε στα χωριά τού Μαγιδάγ, Πλάγια-Φανός Παιονίας με τον τουρκικό στρατό. Το 1906, στον ορεινό όγκο τού Πάϊκου δρουν τα σώματα των Εμμανουήλ Κατσίγαρη και Χρήστου Κραπάνου (Καπετάν-Πάνου Μελά) και στην θέση τού σώματος Κακουλίδη το σώμα τού Χρήστου Παραντούνα (Καπετάν-Καψάλη). Το ίδιο έτος έδρασε ως πράκτορας και οργανωτής ο Μ. Αναγνωστάκος (Ματαπάς), ανθυπασπιστής του πυροβολικού και απόφοιτος τής Φιλοσοφικής Σχολής. Το 1907 έδρασε το σώμα των Παναγιώτη Κλείτου (Καπετάν-Δίβρα) και Λουκά Παπαλουκά και το σώμα τού υπολοχαγού Γεωργίου Παπαδόπουλου (Καπετάν-Νικηφόρου Β΄). Ο τελευταίος έπεσε νεκρός σε συμπλοκή με τον τουρκικό στρατό έξω από την Γουμένισσα στις 20 Ιουνίου 1907. Την δράση του επαινεί σε έκθεσή του ο Πρόξενος Θεσσαλονίκης Κοντογούρης. Την συμπλοκή με τον τουρκικό στρατό αναφέρει ο Αυστριακός Πρόξενος Θεσσαλονίκης Bridge. Το επόμενο έτος ο Κορομηλάς αναφέρει στο Υπουργείο Εξωτερικών την διανομή περιστρόφων και όπλων εκ των οποίων 138 διανεμήθηκαν στις περιοχές Κιλινδίρ και Γουμένισσας.
Μικρότερα κέντρα του αγώνα και η δράση ντόπιων οπλαρχηγών.
……….Στα μικρότερα κέντρα υπάγονται τα Μεγάλα Λιβάδια και ο Άγιος Πέτρος, χωρίς βέβαια να παραμελείται και να αγνοείται η μεγάλη προσφορά άλλων οικισμών, όπως ήταν το Σκρα, η Ειδομένη, τα Ρύζια, το Ίσωμα, η Αξιούπολη, η Γρίβα, οι Εύζωνοι, η Καστανερή και η Κάρπη. Στα μικρότερα κέντρα που προαναφέρθηκαν, είχαμε την δράση πολιτοφυλάκων, την ανάδειξη πολλών οπλαρχηγών. Μπορεί ο βοεβόδας Αποστόλ να κατάγονταν από την Αξιούπολη, αλλά στην ίδια κωμόπολη πολλοί ήταν οι πρόκριτοι που εργάστηκαν δραστήρια, οι πράκτορες, οι οδηγοί, οι σύνδεσμοι και οι πολιτοφύλακες. Από την Καστανερή προέρχονταν οι καπεταναίοι Λάζος και Γκόνος Δογιάμας, από την Κάρπη ο Αθανάσιος Μπέτσης, από τα Λειβάδια οι Στέργιος Ναούμ και Νικόλαος Νέσιος. Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης από τη Βογδάντσα, ο Γκόνος Πελτέκης από τον Αρχάγγελο, ο Μιχαήλ Σιωνίδης από τους Ευζώνους, ο Γεώργιος Ράμναλης από το Ίσωμα, ο Παντελής Παπαϊωάννου από το Κολέσινο τής Στρώμνιτσας. Όλοι έδρασαν όχι μόνο στον σημερινό Ν. Κιλκίς αλλά και ευρύτερα. Από το Πάϊκο και την Κερκίνη ως τον Βάλτο των Γιαννιτσών. Ο Γκόνος Πελτέκης από τον Αρχάγγελο εντάχθηκε στο σώμα τού Καπετάν Κόδρου (Μ. Μωραΐτη) και γρήγορα αναδείχθηκε ομαδάρχης και διμοιρίτης. Πήρε μέρος σε πολλές μάχες και σε μεγάλη συμπλοκή με τον τουρκικό στρατό το 1906 μεταξύ Λιβαδίων και Σκρα έχοντας μαζί του τον οπλαρχηγό Νικόλαο Νέσιο από τα Λιβάδια. Φυλακίσθηκε στο Επταπύργιο Θεσσαλονίκης και αποφυλακίσθηκε το 1908. Συνέχισε την δράση του και στα μετέπειτα χρόνια.
……….Όλοι οι οπλαρχηγοί που προαναφέρθηκαν ήταν γηγενείς, δίγλωσσοι, ελληνόφωνοι-σλαβόφωνοι, ελληνόφωνοι-βλαχόφωνοι, με πίστη και αφοσίωση στο Πατριαρχείο και την ελληνική ιδέα. Κάποιοι μπορεί στην πρώιμη περίοδο τού αγώνα να ακολούθησαν ομάδες κομιτατζήδων από ενθουσιασμό, γιατί υπήρξε η αντίληψη και η πρώτη εντύπωση πως ο αγώνας ήταν εναντίον των Τούρκων. Όταν όμως έγιναν φανερές οι προθέσεις των κομιτατζήδων και ιδιαίτερα μετά το Ίλιντεν, δημιούργησαν τα δικά τους ανταρτικά σώματα και αγωνίσθηκαν εναντίον των σκοπών και των στόχων τού βουλγαρικού κομιτάτου.
……….Στον χώρο των γηγενών ιερωμένων ξεχώρισαν πολλοί γιά την προσφορά και των πατριωτισμό τους. Ενδεικτικά αναφέρονται τρία πολύ γνωστά ονόματα τού παπα-Μανώλη από τον Άγιο Πέτρο, τού παπα-Χρήστου Οικονόμου από την Γρίβα και τού παπα-Ζαφειρίου Σταματιάδη από την Ειδομένη. Τα όσα περιλαμβάνονται στην εισήγηση αυτή είναι μέρος μόνο τής μεγάλης προσφοράς των γηγενών κατοίκων τού Ν. Κιλκίς και των ελληνικών ανταρτικών σωμάτων που έδρασαν στην ίδια περιοχή κατά την περίοδο τού Μακεδονικού Αγώνα.
-
Πηγή: Χρήστος Π. Ίντος, πρακτικά τής Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών.
-
Επιμέλεια τού παρόντος δημοσιευμένου κειμένου και των εικόνων: Ελληνικό Ημερολόγιο.-