,,
Οι δύσκολες διπλωματικές ισορροπίες από τον Ιανουάριο τού 1940
……….Ήδη από τον Ιανουάριο τού 1940, η Ελλάδα συνδέθηκε άμεσα και ουσιαστικά με την πολεμική προσπάθεια τής Αγγλίας κατά τής Γερμανίας. Τυπικά, και μόνο από άποψη διεθνούς δικαίου, παρέμενε ουδέτερη. Τον Αύγουστο τού 1940, οι Γερμανοί, μη πειθόμενοι από τις διπλωματικές μας εξηγήσεις, πληροφόρησαν τον Ιωάννη Μεταξά ότι η μείωση των εξαγωγών χρωμίου μας προς την Γερμανία και η μίσθωση από Έλληνες πλοιοκτήτες μεγάλου μέρους τού εμπορικού τους στόλου στην Αγγλία, δεν συμβιβαζόταν με την ουδετερότητα τής χώρας και ήταν εχθρικές ενέργειες προς τα Γερμανικά συμφέροντα.
……….Αποτέλεσμα αυτού, ήταν στο πλαίσιο των διπλωματικών ελιγμών, η ελληνική κυβέρνηση να υπογράψει στις 20 Σεπτεμβρίου εμπορική συμφωνία με την Γερμανία, η οποία παραβίαζε την ελληνοαγγλική συμφωνία τού Ιανουαρίου. Η απάντηση τής κυβέρνησής μας προς την Αγγλία, ήταν ότι δεν υπήρχε πρόθεση να σταλούν ποτέ οι συμφωνημένες ποσότητες των προϊόντων και υπήρχαν ευλογοφανή επιχειρήματα γι’ αυτό, όπως οι σχεδόν ανυπέρβλητες δυσχέρειες στις σιδηροδρομικές συγκοινωνίες. Όπως πράγματι και έγινε. Από την πλευρά της, η Γερμανία έδινε την δική της ερμηνεία σε όλα αυτά.
……….Στην πραγματικότητα εκείνη την περίοδο η Ελληνική Εξωτερική πολιτική προσπαθούσε να ισορροπήσει, κερδίζοντας χρόνο και προσπαθώντας να αποφύγει την άμεση εμπλοκή, παραμένοντας ουδέτερη, αλλά ουσιαστικά φιλοαγγλική.
……….Όσον αφορά την πολιτική τής Αγγλίας έναντι τής Ελλάδος, αυτή καθοριζόταν εκείνη την περίοδο από δύο αστάθμητους παράγοντες. Τα μακροπρόθεσμα σχέδια τής Γερμανίας σχετικά με τα Βαλκάνια και την χερσόνησο τού Αίμου και την πολιτική τής Ιταλίας.
……….Η Γερμανία από την πλευρά της δεν ήθελε να ανοίξει κι άλλο μέτωπο, διότι πρώτον δεν επιθυμούσε διασπορά των δυνάμεών της και δεύτερον, τα βαλκάνια αποτελούσαν σημαντική πηγή πρώτων υλών και δεν ήθελε να δώσει αφορμή στην Αγγλία να δημιουργήσει αεροπορικές βάσεις που θα έπλητταν τις πετρελαιοπηγές τής Ρουμανίας. Δεν επιθυμούσε επίσης την εμπλοκή τής Ιταλίας στην περιοχή, γιά να αποφευχθεί σύγκρουση συμφερόντων μεταξύ Ιταλίας και Σταλινικής Ρωσίας.
……….Στρατιωτικά η Αγγλία γνώριζε ότι δεν είχε τις απαραίτητες δυνάμεις γιά να αναλάβει επιθετικές πρωτοβουλίες στα Βαλκάνια, οι οποίες προϋπέθεταν εκτός από ισχυρές συμμαχικές δυνάμεις και απόλυτο έλεγχο των θαλασσίων επικοινωνιών στο Αιγαίο γιά τον ανεφοδιασμό τους. Κι αν αυτό γινόταν, χρειαζόταν την φιλική ουδετερότητα τής Ιταλίας, την ενεργό υποστήριξη τής τουρκίας και την συγκατάθεση, αν όχι την συμμετοχή τής Ελλάδος.
……….Η Ιταλική ουδετερότητα ανήκε στην σφαίρα τής φαντασίας, η τουρκία με τα παζάρια της δεν έδειχνε διατεθειμένη να συνεργασθεί, και η Ελλάδα ως μόνη φιλικά προσκείμενη, θα μπορούσε, μόνο αν έπαιρνε σημαντική στρατιωτική βοήθεια, κάτι το οποίο ήταν μη πραγματοποιήσιμο. Το γεγονός ότι η Ιταλία έλεγχε τα Δωδεκάνησα, θα απαιτούσε στην περίπτωση εξόδου της στον πόλεμο, την αποστολή συμμαχικής δυνάμεως στην Κρήτη και επιχειρήσεις γιά τον ναυτικό έλεγχο στην ανατολική Μεσόγειο.
……….Ο Ιωάννης Μεταξάς, σε συνεχείς συζητήσεις με τους Άγγλους, επανερχόταν στο ενδεχόμενο μιάς ελληνοαγγλικής συμμαχίας. Η Αγγλία όμως την απέφευγε, μη θέλοντας να αναλάβει ανεπιθύμητες συμβατικές υποχρεώσεις, διότι η Ελλάδα τότε θα είχε λόγο να ζητήσει στρατιωτική βοήθεια την οποία η Αγγλία δεν ήταν σε θέση να δώσει, εκτός τού ότι τέτοια συμφωνία θα είχε δυσμενείς επιπτώσεις στην στάση τής Ιταλίας, η οποία αναζητούσε (και δημιουργούσε) συνεχώς αφορμές γιά να εκδηλωθεί επιθετικά.
……….Η έξοδος τής Ιταλίας στον πόλεμο στις 10 Ιουνίου, και η προειδοποίηση τού Μουσσολίνι προς τις γειτονικές ουδέτερες χώρες – κυρίως στην Ελλάδα και την Γιουγκοσλαβία – δημιούργησε μία νέα κατάσταση στα βαλκάνια.
……….Την ίδια εποχή η κατάσταση στην Γαλλία ήταν κρίσιμη. Εξετάσθηκε τότε το ενδεχόμενο δημιουργίας μετώπου αντιπερισπασμού στα βαλκάνια, στερώντας πρώτες ύλες από την Γερμανία και αναγκάζοντάς την να μεταφέρει δυνάμεις της από το δυτικό μέτωπο. Το αποτέλεσμα όμως σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των Άγγλων θα ήταν προσωρινά θετικό, με αρνητική τελικά εξέλιξη, διότι η Γερμανία διέθετε τις δυνάμεις γιά κατάληψη των βαλκανίων σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα. Και όσο η Ιταλία δεν παραβίαζε την ουδετερότητα Ελλάδος, Γιουγκοσλαβίας και οι εξελίξεις στο δυτικό μέτωπο απέβαιναν εις βάρος τής Γαλλίας και τής Αγγλίας, οι δύο φίλα προσκείμενες χώρες, δεν ήταν εύκολο να πεισθούν σε πολεμική έξοδο, εκτός τού ότι δεν ήταν και σε θέση να τις υποστηρίξουν ικανοποιητικά.
……….Ένας ακόμα σημαντικός παράγοντας επιφυλακτικότητας στην δημιουργία νέου βαλκανικού μετώπου, ήταν η συμμαχία μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν. Με την συνθηκολόγηση δε τής Γαλλίας των «πορκουά», που ακολούθησε σύντομα, το σχέδιο εγκαταλείφθηκε πλήρως.
……….Την ίδια εποχή, τα ιταλικά σχέδια κατά τής Ελλάδος άρχισαν να παίρνουν συγκεκριμένη μορφή. Η Γερμανία μέχρι τότε είχε ξεκαθαρίσει στην Ιταλία ότι θεωρούσε την Μεσόγειο χώρο που δεν την ενδιέφερε και δεν επρόκειτο να επέμβει, θεωρώντας την, σφαίρα επιρροής τής Ιταλίας.
……….Τον Αύγουστο τού 1940, η Ιταλία άρχισε συντονισμένη προπαγανδιστική επίθεση κατά τής Ελλάδος, χρησιμοποιώντας τον Τύπο, αλλά και με σειρά προκλητικών ενεργειών εναντίον ελληνικών πλοίων. Στις 14 Αυγούστου, ο ιταλικός Τύπος κατηγόρησε την ελληνική κυβέρνηση γιά την δολοφονία ενός αλβανού λήσταρχου και δολοφόνου, τού Νταούτ Χότζα, τον οποίο οι παπικοί βάφτισαν «αλβανό κατατρεγμένο πατριώτη» από τις ανάλγητες ελληνικές αρχές που καταπίεζαν την τσάμικη μειονότητα» (!!).
……….Ακολούθησε στις 15 Αυγούστου η άνανδρη επίθεση τού ιταλικού υποβρυχίου εναντίον τού ευδρόμου «Έλλη» στην Τήνο και η δύο (ευτυχώς) αποτυχημένες επιθέσεις στο ίδιο λιμάνι, εναντίον δύο επιβατικών πλοίων. Η ελληνική κυβέρνηση αν και δεν είχε αμφιβολίες γιά την εθνικότητα τού υποβρυχίου, αποφάσισε να ανακοινώσει ότι ήταν αγνώστου εθνικότητος. Οι Ιταλοί από την μεριά τους ενημέρωσαν τούς Γερμανούς ότι οι ενέργειές τους ήταν προειδοποιητικές και ότι σε στρατιωτικές θα προχωρούσαν, μόνο εάν οι Άγγλοι καταλάμβαναν ελληνικές βάσεις (παρ’ όλο που ο Τσιάνο σύντομα θα προκαλούσε τον «πόλεμό του»). Στις 22 Αυγούστου, ο Τσιάνο πληροφόρησε τον στρατιωτικό διοικητή τής αλβανίας, ότι προς το παρόν αναστέλλονται οι ενέργειες κατά τής Ελλάδος.
……….Σε αυτή την κρίση τού Αυγούστου, ο Μεταξάς σε μία φορτισμένη συναισθηματικά ατμόσφαιρα, είπε στους Άγγλους ότι ήταν αποφασισμένος να αντισταθεί σε κάθε επιβουλή τού Άξονα κατά τής Ελλάδος, προτιμώντας τον πόλεμο με όποιες συνέπειες, παρά την ταπείνωση. Ο τόνος και η συναισθηματική φόρτιση των στιγμών, συγκίνησαν τον Άγγλο πρέσβη, ο οποίος πρότεινε στην αγγλική κυβέρνηση πως ήταν πλέον καιρός να αναλάβει κάποιες συμβατικές υποχρεώσεις απέναντι σε μία χώρα που αντιστεκόταν στις πιέσεις και προκλήσεις τού Άξονα με απαράμιλλο θάρρος και καρτερία.
……….Στις 22 Αυγούστου ο Μεταξάς έθεσε το ερώτημα ποιά θα ήταν η βοήθεια τής Αγγλίας στην Ελλάδα σε περίπτωση ιταλικής επιθέσεως. Σε συνεννόηση με το Γενικό Επιτελείο Αγγλίας, δόθηκε εντολή στον Άγγλο πρέσβη να ενθαρρύνει μεν τον Μεταξά, χωρίς όμως υποσχέσεις γιά στρατιωτική βοήθεια οι οποίες δεν θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν. Αν οι Ιταλοί ήθελαν να ανοίξουν μέτωπο, τόσο το χειρότερο γι’ αυτούς διότι είχαν ακόμα ένα στην Βόρειο Αφρική. Δεν έπρεπε όμως να πετύχουν τον σκοπό τους με απειλές, αλλά από την άλλη, η Ελλάδα έπρεπε να αντισταθεί χωρίς ουσιαστική βοήθεια από την Αγγλία…
……….Στις 24 Αυγούστου ο Μεταξάς έλαβε αυτή την απάντηση, διατυπωμένη όμως προσεκτικά σε διπλωματική γλώσσα. Το κρίσιμο αυτό σημείο στις ελληνοαγγλικές σχέσεις προδιέγραφε και την μετέπειτα στάση τής αγγλικής κυβερνήσεως απέναντι στην Ελλάδα και γιά αρκετό διάστημα μετά την ιταλική επίθεση.
……….Μάλιστα στο Φόρεϊν Όφφις, η «κάπως αρνητική» αυτή απάντηση στον Μεταξά, θεωρήθηκε ότι θα μπορούσε να επηρεάσει την σθεναρή στάση τής Ελλάδος απέναντι στην Ιταλία. Με την θέση αυτή συμφώνησε και ο Άγγλος πρέσβης, ο οποίος τόνισε στην κυβέρνησή του, ότι δεν ήταν δυνατόν να αναμένεται η αντίσταση τής Ελλάδος στην Άξονα, χωρίς ουσιαστική συμπαράσταση από την Αγγλία.
……….Τότε επιστρατεύτηκε ο Τσώρτσιλ, ο οποίος σε μήνυμά του προς τον Μεταξά στις 25 Αυγούστου, τού εξέφρασε τον θαυμασμό του γιά την αποφασιστικότητα με την οποία χειρίστηκε την κρίση και ότι αυτή είχε κερδίσει τον θαυμασμό τού αγγλικού λαού έναντι των Ελλήνων που έβλεπε στην στάση τους το παράδειγμα των προγόνων τους μπροστά στον Περσικό κίνδυνο.
……….Η βρετανική κυβέρνηση προσπάθησε να πείσει και την τουρκία να υποσχεθεί επισήμως ότι θα βοηθούσε την Ελλάδα σε περίπτωση ιταλικής επιθέσεως, αλλά η τουρκία περιορίσθηκε σε αοριστολογίες… Δεν θέλησαν όμως να την πιέσουν περισσότερο, δεχόμενοι ως «αρνητικό πλεονέκτημα» το γεγονός ότι αυτή την φορά η τουρκία δεν είχε υποχωρήσει στις γερμανικές πιέσεις γιά προσχώρηση στον Άξονα.
……….Πάντως, από διασταυρωμένες πληροφορίες των Άγγλων γιά την στάση τού ελληνικού κυβερνητικού συμβουλίου, μόνο ο Νικολούδης υποστήριξε τον Μεταξά, ενώ οι Μαυρουδής, Παπάγος και Αποστολίδης «ήταν όλοι διατεθειμένοι, αν χρειαζόταν, να παραδώσουν την Ήπειρο στους Ιταλούς». Γιά τον Μαυρουδή άλλωστε, και ο Μεταξάς είχε την γνώμη (όπως σημειώνει σχετικά στο Ημερολόγιό του), ότι ήταν «προδότης».
……….Μέχρι τον Σεπτέμβριο, όταν ο Τσιάνο επισκέφθηκε το Βερολίνο, η γενικότερη στάση Ιταλίας και Γερμανίας ήταν ότι «το ελληνικό ζήτημα δεν ήταν επείγον προς το παρόν». Στην Ρώμη όμως ο Μουσσολίνι επειγόταν να το λύσει.
……….Μετά δε την αποτυχία τής γερμανικής επιθέσεως κατά τής Αγγλίας, ο Μουσσολίνι θεώρησε ότι ήταν ανάγκη να πληγεί η Ελλάδα, σαν μία Αγγλική «βάση». Αυτή η επιχείρηση συζητήθηκε στις αρχές Οκτωβρίου, όταν ο Μουσσολίνι ανέθεσε στο Ιταλικό Γενικό Επιτελείο την εκπόνηση μελέτης γιά μία τέτοια επιχείρηση. Στις 15 Οκτωβρίου έλαβε την απόφαση να εκδηλωθεί η επίθεση στο τέλος τού μήνα και ο Τσιάνο υποσχέθηκε να δημιουργήσει το απαραίτητο επεισόδιο.
……….Ο Χίτλερ ενημερώθηκε με επιστολή στις 19 Οκτωβρίου στην οποία ο Μουσσολίνι τού εξέθετε τα επιχειρήματά του, αν και μετά τις πρώτες σοβαρές ήττες τής Ιταλίας(ο Χίτλερ), υποστήριξε, ότι αγνοούσε την επικείμενη επίθεση κατά τής Ελλάδος κι ότι αν το γνώριζε, θα προσπαθούσε να την αποτρέψει, κάτι που δεν ισχύει.
……….Στα μέσα Οκτωβρίου, ο Μεταξάς επανέλαβε το ερώτημα στην αγγλική κυβέρνηση γιά την βοήθεια που θα μπορούσε να περιμένει η Ελλάς σε περίπτωση ιταλικής επιθέσεως. Στις 24 Οκτωβρίου, έθεσε εκ νέου το ερώτημα, ενώ οι φήμες γιά επικείμενη ιταλική επίθεση ολοένα και πύκνωναν.
……….Από την μεριά του, το Βρετανικό Γενικό Επιτελείο πίστευε ότι η ελληνική αντίσταση δεν θα κρατούσε πολύ μετά τις πρώτες αεροπορικές επιθέσεις στα αστικά κέντρα.
……….Στις 28 Οκτωβρίου ο Άγγλος πρέσβης ήταν από τούς πρώτους που ενημερώθηκαν γιά το ΟΧΙ τού Ιωάννου Μεταξά.
***