.
Οι Ελληνο-σερβικές Συμφωνίες γιά το λιμάνι τής Θεσσαλονίκης και την σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης – Γευγελής (1923-1929)
,
……….Βασικός άξονα τής βαλκανικής πολιτικής τής Ελλάδας μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, παρέμεινε η συμμαχία της με το Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων (Γιουγκοσλαβία) σε αντιβουλγαρική βάση. Η Ελλάδα επί πραξικοπηματικής κυβερνήσεως Στυλιανού Γονατά (14/11/1922-11/01/1924), εκχώρησε το 1923 στην Γιουγκοσλαβία την ελεύθερη ζώνη στο λιμάνι τής Θεσσαλονίκης, γιά την διεξαγωγή τού εμπορίου όπως προέβλεπε η σχετική συμφωνία.
……….Μετά όμως από την αποκοπή τής Γιουγκοσλαβίας από τα λιμάνια τής Αδριατικής, το ζήτημα τής Θεσσαλονίκης προσέλαβε νέες διαστάσεις, εφ’ όσον το λιμάνι της αποτελούσε πλέον την κύρια εμπορική διέξοδο τής Γιουγκοσλαβίας προς την θάλασσα. Το Βελιγράδι απαιτούσε ελεύθερη πρόσβαση στην Θεσσαλονίκη.
……….Όταν δε υπογράφηκε το Πρωτόκολλο Πολίτη-Καλφώφ μεταξύ Ελλάδος και βουλγαρίας στις 29 Σεπτεμβρίου 1924, με το οποίο η Ελλάδα αναγνώριζε την ύπαρξη βουργαρικής μειονότητας, το Βελιγράδι κατήγγειλε την συμμαχία τού 1913, θέτοντας στην Ελλάδα σειρά ζητημάτων μεταξύ των οποίων τον ουσιαστικό έλεγχο τής σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης – Γευγελής, επαύξηση των σερβικών αρμοδιοτήτων στην ζώνη τού λιμένα και επέκτασή της, μεταφορά πολεμικού υλικού μέσω Θεσσαλονίκης, αναγνώριση σερβικής μειονότητας (ώστε να ενισχυθεί η πολιτική εκσερβισμού), δικαίωμα ελέγχου τής Γιουγκοσλαβίας επί των προνομίων τής Μονής Χιλανδρίου, κ.ά.
……….Οι διαπραγματεύσεις στο Α΄ 6μηνο τού 1925 απέβησαν άκαρπες. Όταν όμως την εξουσία κατέλαβε πραξικοπηματικά ο Θεόδωρος Πάγκαλος (26.6.1925-19.7.1926), υποχώρησε βεβιασμένα στις Γιουγκοσλαβικές απαιτήσεις προκειμένου να εξασφαλίσει την ουδετερότητα στην σχεδιαζόμενη πολεμική εκστρατεία τής Ελλάδος κατά τής τουρκίας.
……….Η υπογραφή τού νέου Συμφώνου έγινε στις 17 Αυγούστου 1926, στην οποία αντέδρασε όλος ο πολιτικός και επιχειρηματικός κόσμος. Υπουργός Εξωτερικών τής Ελλάδας εκείνη την περίοδο ήταν ο Λουκάς Κανακάρης Ρούφος. Μεταξύ των άλλων η Συνθήκη προέβλεπε την συγκυριαρχία τής Γιουγκοσλαβίας στον λιμένα τής Θεσσαλονίκης και στην κοιλάδα Αξιού, την παραχώρηση τού ελέγχου τής Μονής Χιλανδρίου στο Άγιο Όρος, καθώς και την μετατροπή τής σιδηροδρομικής γραμμής Γευγελής σε Ελληνοσερβική, με την προϋπόθεση όμως ότι οι υπάλληλοι θα μιλούσαν την σερβική γλώσσα. Η συνθήκη αυτή προξένησε επίσης έντονη δυσαρέσκεια και στους κύκλους των στρατιωτικών, η οποία θα εκδηλωθεί στην πορεία.
……….Μετά την πτώση τού Πάγκαλου, η κυβέρνηση Ζαΐμη έσπευσε να ακυρώσει την Συμφωνία μεταξύ των δύο κρατών.
……….Με την επιστροφή τού Βενιζέλου στην εξουσία έγιναν νέες προσπάθειες αποκατάστασης των σχέσεων. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως θιασώτης των διμερών Συμφώνων εντός τού βαλκανικού περιβάλλοντος, συνόψισε τις κατευθυντήριες γραμμές τής πολιτικής του ως εξής:
……….«Η πολιτική αύτη συνίστατο πρώτον εις την αποκατάστασιν σχέσεων με την Μεγάλην Μεσογειακήν Δύναμιν, την γείτονά μας Ιταλίαν, σχέσεων όσον είναι δυνατόν εγκαρδίων και αναλόγων με εκείνας τας οποίας έχει η Ελλάς επί ένα όλον αιώνα με την Γαλλίαν και την Αγγλίαν. Δευτέρα βάσις τής εξωτερικής μας πολιτικής ήτο να εκκαθαρίσωμεν τας διαφοράς μας όχι μόνον με την Γιουγκοσλαβίαν, εξ αφορμής τής Σερβικής ζώνης τής Θεσσαλονίκης, αλλά και με την Τουρκίαν και μετά ταύτην με την Βουλγαρίαν και την Αλβανίαν, διότι συμφέρον ήμών ήτο να φθάσωμεν, αν ήτο δυνατόν, και με αυτά τα κράτη εις μίαν πλήρη εκκαθάρισιν τού παρελθόντος και την ίδρυσιν στενών σχέσεων φιλίας, μολονότι η φιλία μας με τας δύο τελευταίας γειτονικάς χώρας ήρχετο εις δευτέραν μοίραν. Τρίτη βάσις ήτο η επιμελής αποφυγή τής εξαρτήσεώς μας από οιονδήποτε εκ των συνδυασμών των Μεγάλων Δυνάμεων και δη εκείνων αίτινες εζήτουν να ασκούν επιρροήν εις τα Βαλκάνια, εις τρόπον ώστε αν θα είχε η ανθρωπότης την δυστυχίαν να ίδη και πάλιν εκρηγνυόμενον ένα μεγάλον πόλεμον, να μην παρασυρθώμεν και ημείς εις αυτόν υποχρεωτικός ως εκ τού συνδέσμου, τον οποίον θα είχομεν με τον ένα των διαμαχομένων».
……….Στο πλαίσιο αυτό, με την επιστροφή του στην εξουσία (4.7.1928-26.5.1932), και την υπογραφή στην Ρώμη στις 23 Σεπτεμβρίου 1928 Συμφώνου Φιλίας, Συνδιαλλαγής και Δικαστικού διακανονισμού μεταξύ Ελλάδος και Ιταλίας, η Γιουγκοσλαβία θέλοντας να αποφύγει την πολιτική της περικύκλωση, υπέγραψε στις 11 Οκτωβρίου 1928 Ελληνοσερβικό Πρωτόκολλο ρυθμίσεως τού καθεστώτος λειτουργίας τής λιμενικής ζώνης. Η ζώνη θα διοικούνταν από Γιουγκοσλάβους τελωνειακούς, χωρίς να θιγεί η ελληνική κυριαρχία ούτε στην ζώνη ούτε στην σιδηροδρομική γραμμή Γευγελής – Θεσσαλονίκης.
……….Στις 27 Μαρτίου 1929, υπογράφτηκε Ελληνογιουγκοσλαβικό Σύμφωνο Φιλίας, Συνδιαλλαγής και Δικαστικού Διακανονισμού, αντίστοιχου τής Ελληνο-ιταλικής Συμφωνίας, αλλά δεν συγκροτήθηκε νέα διμερής συμμαχία λόγω τής δυναμικής τού ιταλικού παράγοντα.
……….Σε περίπτωση διαφωνιών σχετικά με την διαχείριση τής σιδηροδρομικής γραμμής προβλεπόταν η προσφυγή στην διεθνή διαιτησία. Τα περί αναγνωρίσεως σερβικής μειονότητας αποσύρθηκαν. Σχετικά με την μεταφορά πολεμικού υλικού, ο Βενιζέλος δήλωσε ότι αν η Γιουγκοσλαβία ήταν επιτιθέμενη χώρα, η Ελλάδα δεν θα επέτρεπε την μεταφορά πολεμικού υλικού μέσω Θεσσαλονίκης προς την Γιουγκοσλαβία, αν όμως δεχόταν επίθεση θα εξέταζε το ζήτημα. Ο άξονας Αθήνας – Βελιγραδίου αποκαταστάθηκε, αλλά τα δεδομένα στην διεθνή σκηνή μεταβάλλονταν ταχύτατα.
……….Τα Βαλκάνια αργά η γρήγορα θα περιλαμβάνονταν στα σχέδια επέκτασης τού Άξονα, και τότε κάθε κράτος χωριστά, θα ακολουθούσε τον δικό του δρόμο με αναπόφευκτη τελικά συμπλοκή με τους υπόλοιπους. Από την άποψη αυτή η εικοσαετής μεσοπολεμική περίοδος δεν συνιστούσε τομή, αλλά συνέχεια των παγκοσμίων πολέμων και κατ’ επέκταση συνέχεια των βαλκανικών ανταγωνισμών.
***
Πηγές:
-
Βαλκανικά Σύμφωνα, Σπυρίδωνος Σφέτα-Αναπληρωτού Καθηγητού Βαλκανικής Ιστορίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
-
Ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος