,
«Γιατί είναι θέλημα Θεού η Πόλη να τουρκέψει»:
Παρηγοριά και απενοχοποίηση
με σκοπό την αναγέννηση της Ρωμιοσύνης
.
Δρ. Χρήστος Μητσάκης………
.
……….Στους λαϊκούς θρήνους γιά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 μ.Χ. από τους Οθωμανούς, κυριαρχεί η πεποίθηση πως το γεγονός αυτό είναι αποτέλεσμα της θείας θέλησης. Μάλιστα, ο στίχος:
«γιατί είναι θέλημα Θεού η Πόλη να τουρκέψει»
αναπαράγεται αυτούσιος στα περισσότερα θρηνητικά τραγούδια ή μοιρολόγια, είτε πανελλήνιας διάδοσης, είτε τοπικά.
……….Απαντώνται συχνά, επίσης, και στίχοι με παρόμοιο νόημα, όπως γιά παράδειγμα οι ακόλουθοι δύο από θρηνητικό δημοτικό τραγούδι της Θράκης:
«ακούν λαλιά ‘που τον Θιό, λαλιά που τα ουράνια,
“Θα πάρ’ ου Τούρκους του ψουμί, θα σέβη κι στην Πόλη”»
……….Αντιθέτως, πολύ σπάνια γίνεται αναφορά στις ιστορικές αιτίες που οδήγησαν στην άλωση. ΄Ομως, ακόμη και όταν γίνεται κάτι τέτοιο, η αναφορά αυτή είναι περιορισμένη στην τρέχουσα ιστορική συγκυρία και μόνον.
……….Όπως γιά παράδειγμα, στο δημοτικό από την Καππαδοκία, όπου μέμφεται η αδιαφορία του Δεσποτάτου του Μυστρά (“κάτω βήμα“) να αποστείλει βοήθεια στην Κωνσταντινούπολη (“απάνω βήμα“), λόγω εμφύλιας διαμάχης, και θρηνείται η αδυναμία της υπόλοιπης Ελλάδας (“μεσακό“) να πράξει το ίδιο, καθώς ήταν ήδη υπόδουλη σε Οθωμανούς, Φράγκους ή Ενετούς:
«Τ’ απάνω βήμα πάρθηκεν, το κάτω ‘ποκοιμάται,
το μεσακό εστράγγισε, παιδιά, πάρθην η Πόλι».
……….Ή στο θρηνητικό τραγούδι από την περιοχή της Καρδίτσας, όπου κατηγορείται η Δυτική Χριστιανοσύνη, η οποία παρά το γεγονός πως διέθετε αρκετές στρατιωτικές δυνάμεις στον Ελλαδικό χώρο, δεν προσέτρεξε σε βοήθεια της Κωνσταντινούπολης, λόγω των θρησκευτικών διαφορών Ορθοδόξων και Καθολικών:
«Δεν έχω αμάχι τση Τουρκιάς, μηδέ κακιά του Χάρου,
μον’ έχω αμάχι τση Φραγκιάς, αμάχι έχω του Φράγκου».
……….Μία πρώτη εξήγηση, που θα μπορούσε να δοθεί, είναι πως η πεποίθηση, ότι η άλωση της Πόλης το 1453 μ.Χ. ήταν θείο θέλημα, πήγασε από την κατά την εποχή εκείνη βαθύτερη και εντονότερη θρησκευτική πίστη των ανθρώπων, η οποία τούς έκανε να ερμηνεύουν και τα ιστορικά γεγονότα ακόμη, ως αποτελέσματα θεϊκών παρεμβάσεων στο ιστορικό γίγνεσθαι. Κάτι τέτοιο, όμως, κατά την προσωπική γνώμη του γράφοντα, συνιστά μερική και όχι επαρκή και πλήρη εξήγηση.
……….Ποιοί, λοιπόν, θα μπορούσαν να είναι οι επιπρόσθετοι λόγοι, οι οποίοι ενέπνευσαν την λαϊκή μούσα να θρηνήσει την άλωση της Πόλης, αποδίδοντάς την στην θέληση του Θεού;
……….Η αποσύνδεση της άλωσης της Πόλης από τα ιστορικά της αίτια και η απόδοσή της στην θεία θέληση αποσκοπούσε στην μείωση και απάλυνση της έντασης των συναισθημάτων πένθους και απώλειας, τα οποία βίωσαν οι απανταχού Ελληνορθόδοξοι, εξ αιτίας του κατακλυσμικών διαστάσεων ιστορικού αυτού γεγονότος, καθιστώντας ευκολότερη και πιό αποτελεσματική την διαχείρισή τους, μέσω της αποδοχής της πρόνοιας του Θεού γιά τον κόσμο, και, επαφίοντας σε Αυτόν το παρόν και το μέλλον της ατομικής και συλλογικής τους ύπαρξης και ελευθερίας, έστω και αν δεν ήταν δυνατόν, ή δεν ενδιέφερε, να κατανοηθεί ανθρωπίνως ο απώτερος σκοπός της συγκεκριμένης θείας θέλησης.
……….Τα συναισθήματα πένθους και απώλειας των Ελληνορθοδόξων ήταν αναμφισβήτητα έντονα, επώδυνα και δυσβάστακτα, και δεν αφορούσαν μόνον ό,τι κατείχε και απώλεσε η Ρωμιοσύνη την δεδομένη εκείνη χρονική στιγμή, ή στους πρόσφατους ιστορικούς χρόνους, αλλά και ό,τι αναμένετο πως θα έχανε στο άμεσο και προσεχές μέλλον. Και, σαφώς, όχι μόνον επικράτεια, πολίτευμα και δομές εξουσίας, αλλά και συλλογική και ατομική ελευθερία και ιδιοκτησία, όπως, βέβαια, και θρησκευτική ελευθερία, παιδεία και τρόπο ζωής.
……….Επιπλέον, τα συναισθήματα αυτά δεν αφορούσαν αποκλειστικά την άλωση της πρωτεύουσας της Ρωμανίας και μόνον, αλλά πήγαζαν και από την προοπτική της επικείμενης υποδούλωσης και των υπολοίπων έως τότε ελεύθερων περιοχών, όπως η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και το Δεσποτάτο του Μυστρά, ενώ επιτείνονταν και από την σχεδόν πλήρη βεβαιότητα μίας μακράς και σκοτεινής δουλείας σε έναν αλλόθρησκο, βάρβαρο και απολίτιστο δυνάστη.
……….Δεν πρέπει, επίσης, να διαφεύγει της προσοχής, πως τα συναισθήματα αυτά πένθους και απώλειας, τα οποία βίωσαν οι Ελληνορθόδοξοι, ήταν περισσότερο έντονα, δυσάρεστα και επώδυνα, συγκρινόμενα με όσα αντίστοιχα συναισθήματα διέγειραν οι πολυάριθμες αλώσεις πρωτευουσών κρατών, οι οποίες έχουν καταγραφεί, λόγω της μοναδικής και ανεπανάληπτης ιστορικώς σχέσης πρωτεύουσας, χώρας και λαού, η οποία παρατηρείται στην περίπτωση μεταξύ Κωνσταντινούπολης, Ρωμανίας και Ρωμιοσύνης. Γιατί η Κωνσταντινούπολη, δεν ήταν απλώς και μόνον η πρωτεύουσα ενός κράτους, έστω μικρής έκτασης πιά, και η έδρα ενός αποδυναμωμένου, πλέον, αυτοκράτορα, αλλά η πόλη εκείνη, η οποία διαμόρφωσε και διαφύλαξε, από τις αρχές τού 4ου μ.Χ. αιώνα και μετέπειτα, την θρησκευτική, πολιτιστική και εθνική ιδιοπροσωπία και ταυτότητα του ελληνορθόδοξου κόσμου.
……….Η άλωση του 1453 μ.Χ. σήμαινε, λοιπόν, όχι μόνον γιά τον Κωνσταντινουπολίτη της εποχής εκείνης, αλλά και γιά τον απανταχού Ελληνορθόδοξο, είτε αυτός διαβιούσε ελεύθερος ακόμη στον Πόντο ή στην Πελοπόννησο, είτε ήταν ήδη υπόδουλος σε Οθωμανούς, Άραβες, Φράγκους ή Λατίνους, την απώλεια του κέντρου, το οποίο καθόριζε, εμπλούτιζε και διαφύλαττε την εθνική, πολιτιστική και θρησκευτική του ταυτότητα και υπόσταση και από το οποίο προσδοκούσε την εγγύηση της ελευθερίας του ή την μελλοντική του απελευθέρωση.
……….Επιπλέον, η άλωση του 1453 μ.Χ. σηματοδοτούσε και την έναρξη μίας μακράς περιόδου, κατά την οποία αυτή η ίδια η υπόσταση και η ιδιοπροσωπία της Ρωμιοσύνης διέτρεχε τον κίνδυνο να απωλεσθεί με την σειρά της, ή έστω να εκφυλιστεί και να αλλοιωθεί. Και αυτό γιατί, η ελπίδα της διατήρησης της ελευθερίας του τότε ακόμη αδούλωτου ελληνορθόδοξου κόσμου, ή της ανάκτησης της ελευθερίας του ήδη υπόδουλου, και άρα της δυνατότητας διαφύλαξης της υπόστασης και της ιδιοπροσωπίας του και της μελλοντικής του συνέχειας, φαινόταν να περιορίζεται δραματικά, τουλάχιστον γιά το προσεχές διάστημα, λόγω της πτώσης του διοικητικού, πολιτικού και πνευματικού κέντρου της Ρωμιοσύνης.
……….Λαμβάνοντας υπ’ όψην όλα τα παραπάνω, συμπεραίνει κανείς, πως ο ελληνορθόδοξος κόσμος, αποσυνδέοντας την άλωση του 1453 μ.Χ. από τα ιστορικά της αίτια, αποδίδοντάς την στην θεία θέληση, και επαφίοντας την ατομική και συλλογική του ελευθερία και ύπαρξη στην πρόνοια του Θεού, μπόρεσε να διαχειριστεί ευκολότερα και αποτελεσματικότερα τα συναισθήματα απώλειας και πένθους, τα οποία το κατακλυσμικό και τραυματικό αυτό γεγονός τού προκάλεσε.
……….Πέρα, όμως, από τον παρηγορητικό ρόλο, τον οποίον άσκησαν η αποσύνδεση της πτώσης της Κωνσταντινούπολης από τις ιστορικές συνθήκες, που οδήγησαν σε αυτήν, και η ερμηνεία της ως αποτέλεσμα της θείας θέλησης, λειτούργησαν και ως μέσο συλλογικής απενοχοποίησης του ελληνορθόδοξου κόσμου, πρωτίστως για τις μετά το 1261 μ.Χ. λανθασμένες επιλογές, παραλείψεις και αβλεψίες, οι οποίες συνετέλεσαν στην παρακμή της Ρωμανίας και, τελικώς, στην κατάρρευσή της.
……….Ενοχές και ευθύνες, που επιμερίζονται, όχι μόνον σε αυτοκράτορες, κρατικούς αξιωματούχους και εκκλησιαστικούς ηγέτες, οι οποίοι άσκησαν εξουσία και έλαβαν άστοχες, επιπόλαιες και λανθασμένες αποφάσεις, ή έμειναν αδρανείς στις ιστορικές προκλήσεις, αλλά και συλλογικά σε όλους τους Ρωμιούς, που ενεπλάκησαν συνειδητά ή έστω παρασυρόμενοι, στις όχι και λίγες πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές διαμάχες και αναταραχές, οι οποίες εξασθένησαν την Ρωμανία, συνεχιζόμενες, μάλιστα, έως και την πτώση της.
……….Αναμφίβολα, οι συχνές ενδοδυναστικές έριδες με αποκορύφωμα τον Α΄ (1321-1328 μ.Χ.) και Β΄ (1341-1354 μ.Χ.) Βυζαντινό Εμφύλιο πόλεμο και η ανάμειξη ξένων δυνάμεων σε αυτές, η συρρίκνωση των χερσαίων τακτικών στρατιωτικών δυνάμεων, η παραμέληση και τελικώς η διάλυση του αυτοκρατορικού ναυτικού το 1285 μ.Χ., η εγκατάλειψη του θεσμού των ακριτών, αλλά και η χρήση ξένων μισθοφορικών ενόπλων σωμάτων, τα οποία συχνά στρέφονταν εναντίον και αυτών των Ρωμιών ακόμη, με πιό χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της Καταλανικής Εταιρείας, η εις βάρος της οικονομίας της Ρωμανίας παραχώρηση εμπορικών και φορολογικών προνομίων σε Γενουάτες και Ενετούς, οι θεολογικές διαμάχες (π.χ. Ησυχασμός), η ολέθρια θρησκευτική και πολιτική σύγκρουση Ενωτικών και Ανθενωτικών, ήταν ζητήματα, τα οποία, όχι απλά απασχόλησαν, αλλά και προβλημάτισαν έντονα την τρέχουσα συλλογική ιστορική συνείδηση της Ρωμιοσύνης κατά τους 13ο, 14ο και 15ο μ.Χ. αιώνες, αφού το καθένα από αυτά συνετέλεσε στην αποδυνάμωση της Αυτοκρατορίας.
……….Καθώς, μάλιστα, η Αυτοκρατορία αποδυναμώνονταν και συρρικνώνονταν ολοένα και περισσότερο, οι έντονοι αυτοί προβληματισμοί μετατρέπονταν αντίστοιχα σε συλλογικές τύψεις και ενοχές γιά τα όσα λανθασμένα, συνειδητά ή άθελα, διαπράχθησαν, και γιά τα όσα αναγκαία, είτε από αμέλεια, είτε έστω από αδυναμία, δεν έγιναν, μετά την απελευθέρωση της Πόλης από τους Ρωμιούς το 1261 μ.Χ., επιβαρύνοντας έτσι τον συλλογικό ψυχισμό του ελληνορθόδοξου κόσμου. Και όσο το τέλος πλησίαζε αναπόφευκτο, και η πτώση της Κωνσταντινούπολης διαφαίνονταν πλέον αναπόδραστη, η συλλογική αυτή ψυχολογική επιβάρυνση σίγουρα βιώνονταν ολοένα και πιό έντονη και πιεστική, γιά να καταστεί ενδεχομένως αφόρητη κατά την άλωση και αμέσως μετά από αυτήν.
……….Υπό το πρίσμα των παραπάνω, επομένως, δύναται να υποστηριχθεί, πως η αποσύνδεση της άλωσης της Πόλης του 1453 μ.Χ. από τα ιστορικά της αίτια, και η απόδοσή της στην θέληση του Θεού λειτούργησαν, όχι μόνον παρηγορητικά αλλά και απενοχοποιητικά, συμβάλλοντας στην ανακούφιση του ελληνορθόδοξου κόσμου από το βάρος των ιστορικών ευθυνών και αποτυχιών του, και στην απολύτρωσή του από τις συνεπαγόμενες εξ αυτών συλλογικές τύψεις και ενοχές.
……….Θα ήταν, όμως, λάθος να θεωρηθεί, πως η αποσύνδεση της άλωσης του 1453 μ.Χ. από τα ιστορικά της αίτια και η απόδοσή της στην θεία θέληση απέβλεπαν στην διαχείριση και στην απάλυνση των συναισθημάτων πένθους και απώλειας, και στην αποποίηση των όποιων ατομικών και συλλογικών ευθυνών των Ελληνορθοδόξων, με σκοπό απλώς και μόνον να τούς ανακουφίσουν από τα αρνητικά συναισθήματα που τούς προκάλεσε η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, να καθησυχάσουν τις συνειδήσεις τους, και να απαλλάξουν όσους ενόχους, ανίκανους ή άβουλους ευθύνονταν γιά την κατάρρευση της Αυτοκρατορίας. Ούτε, βεβαίως, σκοπό είχαν να προπαγανδίσουν υπέρ της μοιρολατρικής αποδοχής της κατάκτησης της Ρωμανίας από τους Οθωμανούς, και υπέρ της εκούσιας υποταγής των Ελληνορθοδόξων σε έναν αλλόθρησκο και βάρβαρο δυνάστη.
……….Αντιθέτως, ο παρηγορητικός και απενοχοποιητικός τους ρόλος θα πρέπει να ειδωθούν ως μηχανισμοί, οι οποίοι ενεργοποίησαν στον συλλογικό ψυχισμό των Ελληνορθοδόξων τις απαραίτητες εκείνες διεργασίες, που θα επετύγχαναν, έστω και σε βάθος χρόνου, την ανάκαμψη και ενδυνάμωση των εναπομεινάντων, υπόδουλων μεν αλλά ζώντων τμημάτων της Ρωμιοσύνης, με σκοπό την αναγέννησή της, και, τελικώς, την απελευθέρωσή της και την αποκατάσταση της κρατικής της υπόστασης.
……….Προαπαιτούμενο, όμως, γιά να επιτευχθεί η αναγέννηση της Ρωμιοσύνης ήταν η επούλωση των τραυμάτων, τα οποία προκάλεσε η κατάρρευση και υποδούλωση της Ρωμανίας στον συλλογικό ψυχισμό των Ελληνορθοδόξων, η ανόρθωση της αυτοπεποίθησής τους και του καταρρακωμένου τους φρονήματος, η αποδέσμευσή τους από ο,τιδήποτε στο ιστορικό τους παρελθόν βάρυνε την μνήμη και την συνείδησή τους, και η παρηγοριά και η άντληση δύναμης από την ορθόδοξη πίστη, η οποία, πλέον, έμενε μόνη αυτή να ορίζει και να διαφυλάττει τα πνευματικά και πολιτισμικά σύνορα της ιδιοπροσωπίας της Ρωμιοσύνης.
……….Το πως ο παρηγορητικός και απενοχοποιητικός ρόλος της αποσύνδεσης της άλωσης του 1453 μ.Χ. από το ιστορικό της πλαίσιο, και της απόδοσής της στην θεία θέληση, σκοπό τους είχαν, όχι απλώς να απαλλάξουν τις συνειδήσεις των Ελληνορθοδόξων από τύψεις και ενοχές, ή να τούς πείσουν να αποδεχτούν μοιρολατρικά την σκλαβιά τους, αλλά να συμβάλλουν στην ενδυνάμωση και αναγέννηση της Ρωμιοσύνης, αποδεικνύεται από τους ίδιους τους λαϊκούς θρήνους γιά την άλωση.
……….Στους θρήνους αυτούς, μαζί με την πεποίθηση πως το ιστορικό αυτό γεγονός είναι αποτέλεσμα της θείας θέλησης, διατρανώνεται και η πεποίθηση της μελλοντικής απελευθέρωσης, όχι μόνον της Κωνσταντινούπολης αλλά και όλων των εδαφών της Ρωμανίας.
……….Πιό συγκεκριμένα, ο στίχος:
«πάλι με χρόνους με καιρούς, πάλι δικά μας θά ‘ναι»,
αναπαράγεται αυτούσιος στα περισσότερα θρηνητικά τραγούδια ή μοιρολόγια, πανελλήνιας διάδοσης ή τοπικά.
……….Ενώ στους περισσότερους λαϊκούς θρήνους του Πόντου αναπαράγονται οι στίχοι:
«–Η Ρωμανία πέρασε, η Ρωμανία ‘πάρθεν.
–Η Ρωμανία κι αν πέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλον».
……….Στο να προετοιμάσουν αυτό το «άλλον», λοιπόν, αποσκοπούσαν η παρηγοριά και η απαλλαγή από τα συλλογικά ενοχικά σύνδρομα, που προσέφεραν στους υπόδουλους Ελληνορθοδόξους οι λαϊκοί θρήνοι για την άλωση της Πόλης, αποδεσμεύοντάς την από τα ιστορικά της αίτια, και ερμηνεύοντάς την ως αποτέλεσμα της θείας θέλησης.
……….Και αυτό το «άλλον», βέβαια, δεν είναι παρά η αναγέννηση και η απελευθέρωση της Ρωμιοσύνης, και η αποκατάσταση της κρατικής της υπόστασης. Στόχοι, οι οποίοι, δυστυχώς, μερικώς μόνον έχουν επιτευχθεί, αφού ούτε πνευματικώς και πολιτισμικώς έχουμε ανακάμψει επαρκώς, ούτε και την Ρωμιοσύνη καταφέραμε να αποκαταστήσουμε πλήρως στα γεωγραφικά της όρια. Η δε πρωτεύουσά μας, η Κωνσταντινούπολη, η πόλη η οποία διαμόρφωσε και σφράγισε την πολιτισμική και θρησκευτική ιδιοπροσωπία και ταυτότητα των απανταχού Ελληνορθοδόξων, εξακολουθεί να είναι σκλαβωμένη σε έναν αλλόθρησκο και βάρβαρο κατακτητή.
.
28 Μαΐου 2016……………………..
Δρ. Χρήστος Μητσάκης…………..
Σύντομο βιογραφικό του συγγραφέα:
……….Ο Χρήστος Μητσάκης είναι ψυχολόγος. Έχει σπουδάσει ψυχολογία στην Μ. Βρετανία, ενώ έχει κάνει και σπουδές δημοσιογραφίας στην Ελλάδα.
Σημείωση πνευματικών δικαιωμάτων:
……….Το κείμενο αυτό αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία του συγγραφέα και γράφτηκε για να δημοσιευτεί στον ιστοχώρο «Ελληνικό Ημερολόγιο», http://ellinoistorin.gr/
……….Επιτρέπεται η δωρεάν αναδημοσίευση στο διαδίκτυο και μόνον, αυτούσιου και χωρίς αλλαγές του παρόντος κειμένου, μόνον μετά από άδεια του συγγραφέα, και με τον αυστηρό όρο να αναφέρονται σαφώς ο συγγραφέας και η αρχική πηγή δημοσίευσης, και εφ’ όσον η αναδημοσίευση περιλαμβάνει το σύντομο βιογραφικό του συγγραφέα, και την σημείωση πνευματικών δικαιωμάτων.
……….Απαγορεύεται η αφαίρεση ή προσθήκη λέξεων, φράσεων ή φωτογραφιών, και η με κάθε άλλο τρόπο τροποποίηση ή αλλοίωση του κειμένου και του περιεχομένου του.
Σύντομο, αλλά περιεκτικό άρθρο. Δύσκολα αναμοχλεύουμε αυτά τα οποία μάς πονούν. Τέτοα περίπτωση είναι και η άλωση της Κωνσταντινούπολης και ουσιαστικά όλης της αυτοκρατορίας. Ωστόσο ο δρ. Χρήστος Μητσάκης, με όπλο την επιστήμη του, δεν δυσκολεύεται να το κάνει και το κάνει επαρκώς.