,

.

Οι Ελληνίδες και το γυναικείο ζήτημα στα τέλη τού 19ου με αρχές 20ού αιώνα

.

……….Το «γυναικείο ζήτημα», δηλαδή οι προβληματισμοί γιά την θέση των γυναικών στην ελληνική κοινωνία και οι παρεμβάσεις γιά την βελτίωσή της, δεν είναι φαινόμενο τού Μεσοπολέμου. Δύο είναι είναι οι βασικές στιγμές τής γυναικείας διαμαρτυρίας με την οποία έχει κατά κύριο λόγο ασχοληθεί η ιστορία των γυναικών στην Ελλάδα: α) Τα τέλη τού 19^ου αιώνα, περίοδος κατά την οποία διατυπώνεται η πρώτη συστηματική κριτική γυναικών γιά την κατάσταση τού φύλου τους, και β) το μετέπειτα φεμινιστικό κίνημα.

……….Και στις δύο περιπτώσεις η ιστοριογραφία έχει εστιάσει στην δράση που αναπτύσσουν μορφωμένες επαγγελματίες γυναίκες, δηλαδή μία μικρή μειοψηφία ακόμη και κατά τον Μεσοπόλεμο. Γνωρίζουμε ελάχιστα γιά την πλειοψηφία [εκείνη την περίοδο] τού γυναικείου πληθυσμού, τις αγρότισσες, και ακόμη λιγότερα γιά την καθημερινή και ιδιωτική ζωή των γυναικών από τα λαϊκά στρώματα στην επαρχία και τις πόλεις. Η δική τους οπτική γωνία, οι στάσεις και οι πρακτικές τους μάς είναι άγνωστα ακόμη και γιά πολύ πρόσφατες περιόδους.

Γυναικείος «προορισμός» και γυναικεία δράση στην Ελλάδα στα τέλη τού 19ου αιώνα.

……….[…] Σε ό,τι αφορά τον 19^ο αιώνα, […] οι έντονοι μετασχηματισμοί τής ελληνικής κοινωνίας που προηγήθηκαν τού Μεσοπολέμου, όπως η σταφιδική κρίση, η μετανάστευση, η αστικοποίηση και η εκβιομηχάνιση, θα οδηγήσουν στην εντονότερη κοινωνική διαφοροποίηση τής ελληνικής κοινωνίας. Την ίδια εποχή που καθιερώνονται πολιτικά δικαιώματα γιά τους άντρες, αρχίζουν να διαμορφώνονται νέες εκδοχές τής θηλυκότητας, οι οποίες όμως αφορούν σχεδόν αποκλειστικά τα ανερχόμενα μεσαία αστικά στρώματα. […] Η θεωρία περί «ισότητας στην διαφορά» πρόβαλε την συμπληρωματικότητα η οποία απορρέει από τις διαφορετικές αλλά ισοδύναμες φυσικές ιδιότητες τού κάθε φύλου, οι οποίες, ωστόσο, υπαγορεύουν αυστηρούς κανόνες συμπεριφοράς και πεδία δράσης γιά το καθένα από τα δύο φύλα, προσδιορίζοντας τον «φυσικό και κοινωνικό προορισμό αντρών και γυναικών».

……….[…] Δημιουργήθηκε λοιπόν ένα νέο θηλυκό πρότυπο, στο πλαίσιο τού οποίου ο οίκος αναγορεύεται στον κατ’ εξοχήν χώρο αναφοράς και δράσης των γυναικών προς όφελος τής κοινωνίας και τού έθνους, ενώ οι «γυναικείες αρετές», και κυρίως η μητρότητα, υπερβαίνουν τις ατομικές φυσικές ιδιότητες και αποκτούν ευρύτερο κοινωνικό και εθνικό περιεχόμενο.

……….[…] Στο επίκεντρο των συζητήσεων βρίσκεται το μονίμως εκκρεμές ζήτημα τής γυναικείας εκπαιδεύσεως, τού περιεχομένου και των στόχων της: ο αναλφαβητισμός των γυναικών φτάνει το 80% στις αρχές τού 20ού αιώνα, η δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών έχει περίπου ως την ίδια εποχή αφεθεί εξ ολοκλήρου στην ιδιωτική πρωτοβουλία και το μόνο επάγγελμα που μπορεί να κάνει μία μορφωμένη γυναίκα είναι εκείνο τής δασκάλας.

Ο Δημήτριος Βικέλας. 

……….Στο Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο συγκλήθηκε στις 31 Μαρτίου 1904 με πρωτοβουλία τριών Συλλόγων (Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων,  Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων και τού Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός), συμμετείχε ενεργά ο Δημήτριος Βικέλας, ο οποίος υπέβαλε το εκτεταμένο υπόμνημα «Περὶ Γυναικείας Ἀγωγῆς». Ο Βικέλας είχε υπολογίσει ότι στην Ελλάδα 160.000 κορίτσια δεν πηγαίνουν στο σχολείο τής πρωτοβάθμιας εκπαιδεύσεως  έναντι 56.000 αγοριών, και τόνιζε ότι: «Ἡ τοιαύτη ὑστέρησις ὡς πρὸς τὴν γυναικεῖαν ἐκπαίδευσιν, καταβιβάζει τὴν θέσιν τῆς ὅλης Ἑλλάδος εἰς τὴν κλίμακα τῆς δημοσίας ἐκπαιδεύσεως». Συνδυάζοντας την μητρότητα με την εκπαίδευση, υποστήριζε ότι είναι αναγκαία η εκπαίδευση των κοριτσιών γιά να μην ανατρέφονται στο εξής τα Ελληνόπουλα από μητέρες αγράμματες και αμόρφωτες. Με πρωτοβουλία τού Βικέλα, όταν ο Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων ανέλαβε την ίδρυση τού Οίκου Τυφλών (1907) γιά την προστασία, αλλά και την εκπαίδευση των τυφλών στην Ελλάδα, εστάλη η Ειρήνη Λασκαρίδου με έξοδα τού Συλλόγου και σπούδασε επί δέκα τέσσερεις μήνες σε διάφορες σχολές τυφλών στην Ελβετία και την Σουηδία. Όταν επέστρεψε διορίστηκε διευθύντρια τού Οίκου Τυφλών στὴν Καλλιθέα.

Η Καλλιρόη Παρρέν.

……….Οι πρώτες παρεμβάσεις μορφωμένων γυναικών με στόχο την βελτίωση τής θέσης τού φύλου τους αφορούν επίσης το ζήτημα τής πρόσβασης στην γνώση. […] Στον λόγο τους η εκπαίδευση επιφορτίζεται με την αποστολή να καλλιεργήσει συστηματικά τις ιδιότητες των γυναικών […] πάντα με την προσήλωση στον οίκο και στην μητρότητα ως την κύρια κοινωνική και εθνική τους αποστολή. […] Η μόρφωση μετατρέπεται από δικαίωμα σε καθήκον των γυναικών, σε «απαραίτητη προϋπόθεση γιά την αποτελεσματική εκπλήρωση τού προορισμού τους».

……….Το αίτημα αυτό θα διεκδικηθεί συστηματικά από τις «γράφουσες», όπως υποτιμητικά αποκαλούνται οι γυναίκες συγγραφείς τής εποχής· θα αποτελέσει επίσης την αφετηρία γιά τα πρώτα βήματα δημόσιας δράσης γυναικών από τα ανώτερα και μεσαία κοινωνικά στρώματα μέσα από την συμμετοχή τους στα πρώτα μεικτά σωματεία γιά την γυναικεία εκπαίδευση. […] Στο πλαίσιο τής «αναμορφωτικής» δράσης των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, είναι και η ανάπτυξη φιλανθρωπικής δράσης τις τρείς τελευταίες δεκαετίες τού αιώνα, με την δημιουργία των πρώτων γυναικείων σωματείων και επιτροπών κυριών.

……….Μολονότι [ήταν] δεκτές με έντονη αμφιθυμία, αλλά δεν καταδικάζονται εξ ορισμού, οι τρείς μοναδικές εκδοχές γυναικείας δραστηριότητας εκτός τού οίκου στα τέλη τού 19^ου αιώνα [ήταν] οι φιλάνθρωποι, οι γράφουσες και οι δασκάλες. Αυτές σηματοδοτούν την ένταξη τής γυναικείας δημόσιας δράσης στο πεδίο τού πατριωτισμού καθώς και την εξοικείωση των αντίστοιχων γυναικών με τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις τής «πολίτιδος» πέρα από το στενό πεδίο τής πολιτικής.

……….Στις τελευταίες δεκαετίες τού 19ου αιώνα και στις πρώτες τού 20ού, η γυναικεία δράση ταυτίζεται με γυναίκες που κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η μόρφωση και/ἤ η ανώτερη κοινωνική θέση. Η έκδοση τής Ἐφημερίδος τῶν Κυριῶν τής Καλλιρόης Παρρέν το 1887, και γιά τριάντα ολόκληρα χρόνια, αναγνωρίζεται από τις σύγχρονες μελέτες ως η πρώτη συστηματική προσπάθεια «ἀνορθώσεως τοῦ γυναικείου φύλου». Η Ἐφημερίς δίνει έμφαση στην «ἠθικήν, πνευματικὴν καὶ διὰ τῆς ἐργασίας χειραφεσία» των γυναικών, την οποία προωθεί συστηματικά με αιτήματα γιά νομοθετικές μεταρρυθμίσεις σε ζητήματα εκπαιδεύσεως, εργασίας και θέσεως στην οικογένεια.

……….[…] Η παρέμβαση τής Καλλιρόης Παρρέν και τού κύκλου των συνεργατριών της θα επιδιώξει να διατυπώσει μία «λελογισμένη» εκδοχή τής χειραφετήσεως, χωρίς αναφορές και διεκδικήσεις σε πολιτικά δικαιώματα. […] Στην πορεία τού χρόνου και, παρακολουθώντας τους μετασχηματισμούς στην επιχειρηματολογία των αντιπάλων της, διαφοροποιείται ιδεολογικά, ενσωματώνοντας μεγαλύτερο εύρος αιτημάτων και προβάλλοντας όλο και περισσότερο αιτήματα γιά την προστασία των γυναικών που ανήκουν στα λαϊκά στρώματα.

Η νομική θέση των γυναικών στα τέλη τού 19ου αιώνα. 

……….Ποιά ήταν, όμως, η νομική θέση των γυναικών και σε τί ζητούσαν να αλλάξει τα αιτήματα γιά μεταρρυθμίσεις που διατυπώθηκαν την περίοδο πριν από τον Μεσοπόλεμο ; Κατ’ αρχάς οι γυναίκες δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα, δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στην λεγόμενη «καθολική ψήφο» την οποία καθιέρωνε το Σύνταγμα τού 1864, αλλά στην πραγματικότητα ήταν ανδρική ενήλικη ψήφος. Ο αποκλεισμός αυτός βρισκόταν σε άμεση συνάρτηση με την κατάσταση των αστικών τους δικαιωμάτων, τα οποία καθορίζονταν από ένα ρευστό σώμα νόμων, νομολογίας και νομοθετικής ερμηνείας, […] καθώς δεν υπήρχε ακόμη σύγχρονος Αστικός Κώδικας: ενώ συνιστούσαν υποκείμενο δικαίου και υπέκειντο σε φορολογία, οι γυναίκες δεν γίνονταν δεκτές ως μάρτυρες στην υπογραφή συμβολαίων ή ως ένορκοι στα δικαστήρια.

……….Η βασική πάντως διαφορά στα αστικά δικαιώματα αντρών και γυναικών αφορούσε την θέση στον γάμο. Με τον γάμο, νομικά έγκυρο από τα δώδεκά τους χρόνια, οι γυναίκες έχαναν κάθε ανεξαρτησία απέναντι στο νόμο, μολονότι διατηρούσαν την ιδιοκτησία τής περιουσίας και των εισοδημάτων τους. Στην ουσία, οι σχέσεις των συζύγων διέπονταν από την παραδοχή τής «εξουσίας τού ανδρός» σε όλα τα έμψυχα και τα άψυχα τού νοικοκυριού.  Στην πράξη οι παντρεμένες γυναίκες δεν διαχειρίζονταν την περιουσία και τα εισοδήματά τους, δεν συμμετείχαν σε οικογενειακά συμβούλια ούτε αναλάμβαναν την κηδεμονία παιδιών, έστω και αν ο νόμος δεν τους το απαγόρευε ρητώς· επί πλέον, χρειάζονταν την άδεια τού συζύγου γιά να ξεκινήσουν μία επιχείρηση.

……….Όσο η συντριπτική πλειοψηφία τού πληθυσμού ήταν αγρότες και ο γάμος η αυτονόητη προοπτική ζωής και γιά τα δύο φύλα, τα προηγούμενα δεδομένα εμφανίζονταν ως η φυσική τάξη των πραγμάτων: τα όποια προβλήματα, αντιμετωπίζονταν στην βάση τού εθιμικού δικαίου και των τοπικών κοινωνικών πρακτικών.

……….Οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί, ωστόσο, στα τέλη τού 19^ου αιώνα, φέρνουν στην επιφάνεια νέες ανάγκες. […] Οι υπερασπιστές των δικαιωμάτων των γυναικών παρουσίασαν την ανεξέλεγκτη πατριαρχική εξουσία στην οικογένεια ως αντιφατική σε σχέση [με] τα εθνικά συμφέροντα. Οι παρεμβάσεις τής Καλλιρόης Παρρέν […] αποσκοπούσαν στην μεταρρύθμιση των έγγαμων σχέσεων, την πρακτική και οικιακή εκπαίδευση καθώς και το δικαίωμα στην επαγγελματική μόρφωση, που θα μπορούσε να εξασφαλίσει στις γυναίκες, κυρίως των μεσαίων στρωμάτων, οικονομική ανεξαρτησία σε αρμονία πάντοτε με τις «γυναικείες αρετές».

………….Η αντίληψή της γιά την θηλυκότητα στηριζόταν στο καθήκον κάθε γυναίκας «νὰ ἐπιζητῇ πάσαν ἐργασίαν, δυναμένην νὰ προσπορίζῃ τὴν εὐημερίαν τοῦ οἴκου της καὶ τὸ ἠθικὸν μεγαλεῖον τῆς πατρίδος της». Ωστόσο, η κύρια φροντίδα της ήταν γιά τις γυναίκες τής δικής της κοινωνικής θέσεως, γιά τις οποίες ζητούσε μεγαλύτερη αυτονομία μέσα στον γάμο, νέες επαγγελματικές επιλογές που θα τους εξασφάλιζαν οικονομική ανεξαρτησία σε περίπτωση αγαμίας και εντονότερη ανάμειξη στην οικογενειακή επιχείρηση: τις δικές τους «κατακτήσεις» κατέγραφε συστηματικά στο περιοδικό της.

………..Συγχρόνως, όσο η πρώτη εκβιομηχάνιση φέρνει στο προσκήνιο την μορφή τής εργάτριας, η Παρρέν και οι συνεργάτριές της επανειλημμένως καταγγέλλουν την απουσία κρατικής παρέμβασης γιά την προστασία τους και αναλαμβάνουν φιλανθρωπική δράση με στόχο την «προπαρασκευή» των γυναικών των λαϊκών στρωμάτων ώστε να συνδυάσουν την αμειβόμενη με την οικιακή εργασία.

………..Το προσφυγικό ρεύμα μετά την τραγική Μικρασιατική καταστροφή, συνέβαλε στις σημαντικές αλλαγές στην θέση των γυναικών. Κεντρική συμβολική απεικόνιση των μετασχηματισμών αυτών θα γίνει γιά την περίοδο τού Μεσοπολέμου η μορφή τής εργαζόμενης γυναίκας στις ποικιλώνυμες εκδοχές της.

Η εκπαίδευση και η θέση τής γυναίκας στις αλύτρωτες Πατρίδες τον 19ο αιώνα.

……….Στις αλύτρωτες Πατρίδες όπως η Θράκη, από το 1870 οι Έλληνες στην προσπάθειά τους να αντισταθούν στο κύμα τής ογκούμενης βουργαρικής προπαγάνδας και στην βίαιη αφομοιωτική πολιτική που εφάρμοσε η νεοσύστατη βουργαρική ηγεμονία, ανασυντάχθηκαν με κύριο μέσο τα σχολεία τους. Ιδιαίτερο βάρος έδωσαν στην καλλιέργεια τής γυναικείας εκπαιδεύσεως καθώς προέβαλε όλο και εντονότερα η ανάγκη προετοιμασίας των κοριτσιών τής Θράκης γιά έναν ρόλο μητέρας – παιδαγωγού η οποία θα διαπαιδαγωγεί εθνικά και θρησκευτικά τα παιδιά της, συμβάλλοντας στην εμπέδωση τής ελληνικής εθνικής συνειδήσεως.

……….Το ίδιο βέβαια ίσχυσε και γιά την Ήπειρο (βάσει υπομνήματος τής Αυτονόμου Κυβερνήσεως τής Β. Ηπείρου το 1913 υπήρχαν ήδη 5 σχολεία θηλέων με 320 μαθήτριες), την Μακεδονία (το 1875-76 στο Κρούσοβο υπήρχε Ελληνικό Παρθεναγωγείο με 200 μαθήτριες κτισμένο και συντηρούμενο με έξοδα των γηγενών κατοίκων, όπως σε ολόκληρο τον Βορειοελλαδικό χώρο), τα Δωδεκάνησα, την Μικρά Ασία και τον Πόντο. (Η ίδρυση γυναικείων συλλόγων, στα τέλη τού 19^ου αιώνα αρχικά στην Κωνσταντινούπολη και από τις αρχές τού 20ού αιώνα σε όλη την Μικρά Ασία, δείχνει ότι, παρά τις πολλές αντιδράσεις και τις σφοδρές επιθέσεις και επικρίσεις, η άποψη πως η γυναίκα έχει δικαίωμα συμμετοχής στα κοινά και κυρίως στην εργασία, έστω κατ’ οίκον ή στα εργαστήρια αρχίζει σταδιακά να εφαρμόζεται και να βρίσκει όλο και περισσότερους υποστηρικτές. Η ίδρυση τής Αδελφότητας των Κυριών Τραπεζούντος «Η Μέριμνα», τού πρώτου γυναικείου σωματείου στην Τραπεζούντα αλλά και στην ευρύτερη περιοχή τού Πόντου, υπήρξε απόρροια τού κλίματος που είχε ήδη διαμορφωθεί την εποχή εκείνη. Απόφοιτες τού Παρθεναγωγείου Τραπεζούντος εστάλησαν ως υπότροφες στο Αρσάκειο Αθηνών ώστε να αποφοιτήσουν και να επανέλθουν «ὡς διδασκάλισσαι διαρκεῖς καὶ μόνιμοι»).

---

Πηγές:

1. Οι γυναίκες, κοινωνικό ζήτημα. Έφης Αβδελά [Τόμος 2ος Α’ ΒΙΒΛΙΟΡΑΜΑ_2007_ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΤΟΥ 20ού ΑΙΩΝΑ, Τόμος 2ος, Α – Ο ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ (1922-1940)]

2. Η προσφορά τού Δημητρίου Βικέλα στην Παιδεία

3. Η εκπαιδευτική δραστηριότητα την περίοδο τού Μακεδονικού Αγώνα στον Νομό Κιλκίς  

4. Η ελληνική εκπαιδευτική δραστηριότητα στην Ανατολική Θράκη και την Ανατολική Ρωμυλία 

5. Οι ευεργέτες τής Ηπείρου και ο «πολιτισμικός πατριωτισμός» 

6. Χιμάρα-Ιστορική αναδρομή 

7. Η Αδελφότης των κυριών Τραπεζούντος «Η ΜΕΡΙΜΝΑ» 

8. Το φροντιστήριο τής Τραπεζούντος

9. Μακεδονικός Αγώνας-Η δασκάλα Κατερίνα Χατζηγεωργίου

10. Κρούσοβο-προκεχωρημένο φυλάκιο τού Ελληνισμού στην βορειοδυτική Μακεδονία

11. Η διαχρονική παρουσία τής Θρακιώτισσας στο ιστορικό, πολιτισμικό και κοινωνικό γίγνεσθαι τής Θράκης

    ---

    Ἐπιμέλεια κειμένου καὶ εἰκόνων:  Ἑλληνικὸ Ἡμερολόγιο

Copyright (©) «Ἑλληνικὸ Ἡμερολόγιο»